Upoznavanje psihoedukacijske grupe

Dating > Upoznavanje psihoedukacijske grupe

Click here: ※ Upoznavanje psihoedukacijske grupe ※ ♥ Upoznavanje psihoedukacijske grupe

New York: Plenum Press, 25 ­ 33. American Journal of Psychiatry, 144. Muskarac kojem je 35 godina koji je radio kao keramicar, danas u Austriji pere sue. Bosanske izbjeglice u Austriji su morale prei preko mnogih prepreka.

Problem psihicke traume kod fizicki onesposobljenih veterana nije bio cest predmet naucnih istrazivanja. Jer, kao sto smo dobro naucili, slozena interakcija mnostva faktora tj. Journal of Nervous and Mental Disease 184 6 , 375-377. Meutim, zbog ekstremno teskih ratnih uslova, istrazivacki posao se nije uvijek mogao obaviti na nacin prikladan naucnom kontekstu i planiranju istrazivackih programa. Nakon intenzivnog treninga lokalnih savjetovatelja i supervizora, prvi centri su poceli sa radom u jesen 1994. International Committee of the Red Cross ICRC.

Meu sociodemografskim varijablama, za potrebe ove studije, analizirana je samo starosna dob ispitanika. Oko 300 000 ljudi iz Bosne i Hercegovine jos uvijek zive kao izbjeglice van zemlje. Ova skala sluzi za mjerenje zastupljenosti PTSP-a sest mjeseci nakon prezivljene trauma. Hipoteza Izlaganje mnogostrukim traumatskim dogaajima vodi ka ucestalijim psiholoskim i psihijatrijskim poremeajima kao sto su depresija, anksioznost, posttraumatski stresni poremeaj, samopodcjenjivanje i asocijalnost.

- Povratnici i raseljene osobe su provele dosta vremena u privremenom smjestaju i kolektivnim centrima. Rezultati Svi ispitanici su pretrpjeli uzasne licne gubitke.

Read Microsoft Word - b1022. Psihosocijalne posljedice rata Rezultati empirijskih istrazivanja provedenih na podrucju bivse Jugoslavije Prezentacije sa Simpozija odrzanog 7. Renko api 1 3 7 7 8 17 21 22 27 32 38 41 Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori Zene iz bezbjednog sklonista: psiholoske i psihijatrijske posljedice ekstremne i prolongirane traume kod zena iz Srebrenice Pam Bell, Isabel Bergeret, Lilijana Oruc Utjecaj ratne traume na zene civile: Opis studije Pam Bell, Lilijana Oruc i Kevin Spratt Izbjeglistvo kao uzrok posttraumatskog stresnog poremeaja Nadezda Savjak Struktura raseljenih porodica prognanika prihvaenih u Zenici Nurka Babovi Stavovi prema izbjeglistvu Fuad Hegi Posttraumatski stresni poremeaj kod odraslih nakon rata u Bosni i Hercegovini: povratnici, raseljena lica i domicilna populacija u Sarajevu i Banja Luci Rita Rosner, Steve Powell, Willi Butollo 44 48 54 57 Posttraumatski rast nakon rata Steve Powell, Rita Rosner, Willi Butollo Psihicki poremeaji vojnika u ratu Slobodan Pavlovi, Osman Sinanovi Posttraumatski stresni poremeaj kod tesko ranjenih vojnika Slobodan Pavlovi, Osman Sinanovi Uloga depresivnih stanja u pokusaju samoubistva kod bolesnika lijecenih na psihijatrijskoj klinici u toku rata Nurija Babaji, Zihnet Selimbasi 60 Recidivi samoubilackih pokusaja meu bolesnicima lijecenim na psihijatrijskoj klinici u toku rata Nurija Babaji, Zihnet Selimbasi 62 64 DESNOS, mehanizmi suocavanja i odbrambeni mehanizni Mirjana Pernar, Tanja Franciskovi, Ljiljana Moro Etnicka distanca u postratnom periodu u visenacionalnoj sredini Slavica Adamovi 66 69 Dusevno obolenje kao cesta psiholoska posledica rata Slaana Kocevska Nacini prevladavanja stresa indukovanog ratom i njihova povezanost sa petofaktorskim modelom licnosti na uzorku zaposlenih zena Natasa Hanak 70 Iskustva dozivljena tokom migracije i kulturolosko prilagoavanje raseljenih osoba iz Bosne i Hercegovine koje trenutno zive u Becu Andrea Kucera, Brigitte Lueger-Schuster 75 81 82 89 Istrazivanja o odraslima: tretman Ko je na tretmanu? Poreenje odraslih osoba Sarajevskog kantona koji su prosli psiholoski tretman i onih koji nisu Steve Powell, Amira Gradinci, Rita Rosner, Willi Butollo Program za zastitu mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini: intervencije i evaluacija Trudy Mooren, Rolf Kleber, Kaz de Jong, Jadranka Ruvi, Sejla Kulenovi Psihosocijalna edukacija kao izabrani model za pruzanje psihosocijalne pomoi i potpore u zajednici Mirjana Novkovi 94 96 Savjetodavni rad sa porodicama u zajednici i proces reintegracije Sandra Kuki, Momir Smitran, Sanin Campara, Nermina Beirevi, Seila Kulenovi-Latal, Sejla Tuli, Aida Hasimbegovi-Valenzuela, Minja Manduri-Bender Ratna tortura u BiH, psihicke posljedice i pristup u rehabilitaciji Sabina Popovi 99 104 109 112 117 127 128 Psiholoski aspekti amputacije Andreja Lipnicevi Radi Pet godina terenskog rada u selima istocne Slavonije, sjeverne Bosne i Vojvodine Charles Tauber Psiholoska pomo pomagacima Jelena Srna i Irena Radic Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente Dr. Maria Gavranidou Istrazivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori Posttraumatske stresne reakcije kod djece i adolescenata u Sarajevu tokom rata Syed Arshad Husain Psihosocijalni poremeaji kod djece i adolescenata u Sarajevu u ratnom i poslijeratnom periodu Vera Danes 137 140 145 Ispitivanje psihosocijalne prilagodbe djece prognanika iz Srebrenice Nermin apo, Jadranka Kolenovi-apo Ratne traume kod djece u Tuzli Rabija Radi Longitudinalno proucavanje ratnih traumatskih reakcija kod djece u Sarajevu 1993. PTSP i pratee pojave cetiri godine nakon dozivljene traume Marija Zotovi, Nila Kapor Stanulovi Istrazivanje ucestalosti i intenziteta posttraumatskih stresnih reakcija u adolescenata Novog Sada nakon bombardovanja Lada Marinkovi, Nevena Roncevi, Dobrila Radovanov, Aleksandra Stojadinovi 211 Dozivljaji rata kod adolescenata ­ reakcije adolescenata na izlozenost ratnim stresorima tokom NATO bombardovanja Jugoslavije 213 Danica Niki Matovi Uticaj rata na strukturu licnosti Dusko Bursa 214 Kako deca i njihovi roditelji emocionalno i bihejvioralno reaguju na stres indukovan ratnim okruzenjem Zarko Trebjesanin 217 221 223 224 Rat vien ocima dece godinu dana poslije NATO bombardovanja Svetlana Tisinovi Istrazivanja o djeci i adolescentima: tretman Evaluacija skolskih psihosocijalnih programa u BiH koje je sponzorirao Unicef od 1993. Layne, Jenifer Wood, William S. Saltzman, Rune Stuvland, Robert S. Willi Butollo Dogaaji koji ugrozavaju zivot unistavaju ljudsko 'ja' slabe osjeaj ljudske povezanosti, stabilnost percepcije i vrijednosti, a izazivaju i mnoge druge reakcije. Na izvjestan nacin ovo vrijedi i za nas psihologe. Bas kao i nasi klijenti, i mi dozivljavamo prijetnju, gubitak i osjeaj nesigurnosti u nasem profesionalnom zivotu. Bilo bi veoma korisno ako bismo se mi, kao psiholozi, jednako kao i svi drugi, podsjetili da treba sto prije poceti ponovno komunicirati preko novih i starih granica. Korisno je poceti sa cinjenicama, ili sa onim za sto vjerujemo da su cinjenice. Ocekujemo da e rezultati istrazivanja pomoi psiholozima da ponovno komuniciraju preko nekadasnjih prvih borbenih linija, ili da se barem napravi prvi korak u tom pogledu. Znamo, takoer, da nase kolege iz veine zemalja jugoistocne Evrope ulazu napore da se pridruze ovom vidu razmjene. Rezultati njihovih istrazivanja i njihova iskustva daju vazan doprinos uspostavljanju komunikacije. Kao tim Katedre za klinicku psihologiju Univerziteta Ludwig-Maximilians u Münchenu, sretni smo da mi na izvjestan nacin mozemo posluziti kao katalizatori za kontakte koji se razvijaju. Nadamo se da e ovaj zametak ili ovo sjeme suradnje rasti tokom narednih nekoliko godina. Willi Butollo je redovni profesor na Katedri za klinicku psihologiju i psihoterapiju Ludwig-Maximilians Univerziteta u Münchenu u Njemackoj. O psiholoskim posljedicama rata koji se odigrao, u posljednoj deceniji XX stoljea, na prostorima bivse Jugoslavije, svoje sudove, bazirane na rezultatima empirijskih istrazivanja, izricali su psiholozi, psihijatri i drugi strucnjaci iz raznih drzava jugoistocne Evrope. Iako se u prezentiranim saopenjima uocavala razlika u metodoloskom pristupu, polaznim teorijskim osnovama i, posebno, u psiholoskoj interpretaciji dobijenih rezultata, ipak su oni nosili jednu zajednicku nit: u svim radovima su naglasene posljedice ratnih strahota. Demokratska i strucno tolerantna atmosfera koja je vladala u toku trajanja Meunarodnog i, po mjestu odrzavanja, Sarajevskog naucnog skupa, znacajno je doprinijela ne samo uspjesnom prezentiranju individualnih saopenja, ve i konstruktivnom usaglasavanju raznovrsnih gledista o jednom novom podrucju traumatske psihologije koji je, po svom karakteru multidimenzionalan, a po sirini znalacki tretman masovne ratne traume. O izrazito uspjesnom toku odvijanja Simpozija i njegovim plodotvornim, naucnim i strucnim, ishodima, izrazen je i jednoglasni sud, u zavrsnim razgovorima, svih ucesnika Simpozija. U realiziranju konceptualnog okvira Simpozija izraslog iz dugodisnje plodne saradnje Instituta za psihologiju Ludwig-Maximilians Univerziteta iz Münchena i Odsjeka za psihologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, u operacionalizaciji organizacionog modela i u dinamicnom i fleksibilnom djelovanju Organizacionog i Naucnog odbora, aktivno su sudjelovali studenti, asistenti i profesori. Svi su oni dali znacajan doprinos uspjehu Simpozija. Ismet Dizdarevi je redovni profesor na Odsjeku za psihologiju Univerziteta u Sarajevu u Bosni i Hercegovini. Osnovni cilj Simpozija bio je pokusaj da se odgovori na znacajna pitanja o posljedicama rata, ali u svjetlu empirijskih psiholoskih istrazivanja provedenih tokom i nakon ratova u bivsoj Jugoslaviji. Simpozij je organiziran u suradnji Odsjeka za psihologiju Univerziteta u Sarajevu i Katedre za klinicku psihologiju Ludwig-Maximilians Univerziteta u Münchenu LMU. Bio je otvoren za sve domae i inostrane istrazivace, naucnike, studente i psihologe koji rade u praksi. Tako je na Simpoziju bilo prisutno oko 200 ljudi iz cijele regije bivse Jugoslavije, te dvadesetak ljudi koji su dosli iz drugih zemalja Evrope i SAD-a. Prikazano je oko 65 istrazivackih radova, bilo usmeno bilo u obliku poster-prezentacija. Simpozij u Sarajevu bio je jedna od prvih prilika da se akademski i psiholozi iz prakse sa podrucja bivse Jugoslavije sretnu i prezentiraju svoje radove na jednom naucnom skupu. Naime, nikada se u svijetu nisu tako detaljno proucavali utjecaji rata na civilnu populaciju openito, a posebno na djecu, kao u republikama bivse Jugoslavije, od pocetka sukoba 1991. Prikupljene informacije su veoma znacajne za psihologe iz prakse, naucnike, za ljude koji osmisljavaju programe psihosocijalne pomoi, za korisnike tih programa, kao i za siru javnost. Meutim, zbog ekstremno teskih ratnih uslova, istrazivacki posao se nije uvijek mogao obaviti na nacin prikladan naucnom kontekstu i planiranju istrazivackih programa. Osim toga, rezultati su rijetko objavljivani u domaim i meunarodnim casopisima. To znaci da naucene lekcije jos nisu dostupne zainteresiranima niti u podrucju bivse Jugoslavije niti sire, ili barem ne u onoj mjeri u kojoj bi trebale biti. Stoga prilika kakva je Simpozij predstavlja veliki doprinos poveanju i unapreenju znanja u ovoj, tragicno, veoma vaznoj grani nauke. Trazei od kolega da nam dostave svoje radove za Simpozij, nadali smo se da emo dobiti priloge o tipicnim i najboljim empirijskim istrazivanjima provedenim u ovoj regiji. Kontaktirali smo odsjeke za psihologiju u regiji bivse Jugoslavije i glavne implementatore psihosocijalnih programa. Takoer smo pozvali veliki broj internacionalnih strucnjaka koji su bili ukljuceni u projekte u ovoj regiji. Takoer, tu mozete pronai i informacije iz podrucja psihologije na bosanskom, hrvatskom i srpskom jeziku. S jedne strane, zeljeli smo prikupiti sto kvalitetnija naucna istrazivanja; a s druge strane, zeljeli smo se rukovoditi principima dobre selekcije tj. Kratke sazetke koje smo dobili od potencijalnih ucesnika Simpozija dali smo na anonimnu procjenu nasem Naucnom odboru. One autore ciji su radovi dobili najvise ocjene pozvali smo da prisustvuju Simpoziju. Sve one koji su pozvani na ucese na Simpoziju ukljucujui i nekoliko autora koji iz razlicitih razloga nisu mogli doi , krajem 2000-te godine zamolili smo da nam predaju duzu verziju svojih sazetaka tj. U veini slucajeva prihvatili smo priloge bez ikakvih izmjena ili smo u originalnom tekstu autora trebali uciniti vrlo male korekcije. U nekim slucajevima morali smo znacajno skratiti priloge ili prikazati samo kratke sazetke sa Simpozija. Mogli su takoer promijeniti redoslijed autora i sl. Osim toga, namjera nam je bila da prilozi budu relevantni ne samo u kontekstu rata koji se desio na podrucju bivse Jugoslavije, ve da budu od koristi i u kontekstu drugih sukoba koji se desavaju ili e se desiti negdje drugdje. Stoga smo od autora trazili da posebnu paznju posvete dijelu rada koji se odnosi na rezultate. Kako je tretman inace teze istrazivati, ovdje je prikazano manje studija koje se odnose na tretman. Osim toga, u knjigu smo ukljucili i nekoliko radova koji primarno predstavljaju opise tretmana, a ne prezentacije rezultata istrazivanja. Knjiga je podijeljena u dva glavna dijela: jedan ukljucuje istrazivanja provedena na odraslima, a drugi obuhvaa istrazivanja o reakcijama djece i adolescenata. Prije svakog od ova dva dijela knjige dat je pregled i sazetak prikazanih rezultata istrazivanja, a koje su napisali prof. Renko api, odnosno dr. Iako je na Simpozijumu predstavljen relativno veliki broj radova, oni jos uvijek ne reprezentiraju dobro sva istrazivanja provedena u regiji bivse Jugoslavije. Naime, veoma je malo radova iz Hrvatske i Slovenije. Jedan od razloga je vjerojatno i cinjenica da su psiholozi u tim zemljama imali vise mogunosti za prezentaciju i publiciranje svojih rezultata nego psiholozi u Bosni i Hercegovini. S druge strane, u Sarajevu je svoja istrazivanja predstavio veliki broj kolega iz Srbije, vjerojatno zato sto su, zbog relativne izolacije Srbije, imali manje mogunosti za predstavljanje meunarodnoj publici. Nikako se nismo zeljeli nai u poziciji da kriterij za prihvatanje radova bude ekstremnost ljudskih patnji o kojima govore. Takoer, nikako nismo zeljeli poticati kompeticiju i raspravu o tome ko je najvise propatio i nastradao. Stoga smo odlucili ukljuciti radove koji se odnose na rat u BiH i Hrvatskoj, kao i radove koji se bave posljedicama NATO bombardovanja Srbije 1999. Nazalost, nismo bili u mogunosti ukljuciti niti jedan prilog sa Kosova. Najnoviji CLIPSEE Clinical Psychology CLIPSEE projekat je publikacija udzbenika za at South-East European klinicku psihologiju ciji su urednici profesori M. Biro i Universities - Capacity Building W. U projekat, financiran od strane Deutscher Akademischer Austauschdienst DAAD - Njemacke akademske organizacija za razmjenu , uz podrsku LMU, ukljuceni su odsjeci za psihologiju iz Zagreba, Rijeke, Banja Luke, Sarajeva, Beograda, Novog Sada i Pristine. To je bio jedan od razloga sto je Unicef velikodusno pristao da finansira znacajan dio troskova simultanog prevoenja tokom Simpozija. To takoer objasnjava interes Unicefa da objavi prezentacije sa Simpozija, odnosno da finansira izdavanje ove knjige. Urednici su veoma zahvalni Unicefu za svu pruzenu pomo i podrsku. Vei dio finansiranja Simpozija je preuzeo DAAD Deutscher Akademischer Austauschdienst, Njemacka akademska organizacija za razmjenu pokrivsi troskove putovanja i smjestaja za mnoge ucesnike. Jako smo zahvalni DAAD-u na ovoj pomoi, kao i na cjelokupnoj suradnji od 1995. Veliki broj pojedinaca i drugih organizacija je takoer imao vaznu ulogu u uspjehu Simpozija. Stoga se iskreno zahvaljujemo: Filozofskom fakultetu u Sarajevu koji je podrzao projekat od njegovog zacetka i omoguio da zgradu Fakulteta dva dana okupiraju ljudi koji se bave psihosocijalnim radom; Volkswagen-Stiftungu koji je finansirao projekte LMU-a u Sarajevu od 1997. Svima onima koji su pomogli u izdavanju ove knjige, narocito Emi Kapetanovi koja je provela stotine sati radei sa nama na ovim stranicama; I posljednjima, ali ne i manje vaznima, nasim bracnim partnerima, Anamariji i Fadilu. Ovu knjigu posveujemo nasim roditeljima. Elvira Durakovi-Belko i Steve Powell, u svoje ime i u ime Odsjeka za psihologiju u Sarajevu i Katedre za klinicku psihologiju i psihoterapiju u Münchenu. Elvira Durakovi-Belko Kada mi je Steve predlozio da pripremimo knjigu u kojoj emo prikazati priloge sa Simpozija, radujui se da emo uraditi nesto zajedno i ne udubljujui se u ideju, pomislila sam: «bas dobra prilika za nas». Meutim, ureujui i iscitavajui pazljivo svaki od priloga, analizirajui ponovo svako od prikazanih istrazivanja, shvatila sam da je ova knjiga zaista dobra prilika, ali za neke druge, vaznije, stvari. Najprije, na izvjestan nacin, ona predstavlja nagradu onim autorima priloga koji su tokom i nakon rata, vrlo cesto pod krajnje teskim i zivotno ugrozavajuim okolnostima, pokazali prije svega ljudsku hrabrost, a onda i profesionalnu odgovornost i spremnost da se educiraju, pomazu drugima, istrazuju i sl. Osim toga, ovo je dobra prilika da se na jednom mjestu manje ili vise sistematicno prikazu provedena istrazivanja, koja solidno docaravaju ono sto je sveukupno uraeno u siroj regiji, te da se na taj nacin jasnije vidi sta je sve nauceno o slozenoj dinamici traumatskog stresa i o odgovorima ljudi na specificne ratne traume. Nazalost i nasreu, izgleda da se o ratnim traumama i posttraumatskom oporavku kod nas naucilo zaista puno. Iako su ljudi ovdje, kao i svugdje, oduvijek dozivljavali i traumatska iskustva, izgleda da problematici traumatskog stresa prije rata na nasim podrucjima nije bila posveena narocita paznja. Cesto su strucnjaci znali rei da prije rata nisu ni culi za, kasnije ope popularni i cesto zloupotrebljavani, «PTSP», te da nisu ni sanjali da e se jednoga dana dodatno educirati tj. Tokom rata, paznja je, prirodno, bila usmjerena na specificnosti ratne traume, koje su po svojoj prirodi najcese bile kumulirane, kontinuirane i multiple. No, svejedno, na kraju je ipak vise rasvijetljen utjecaj traumatskog stresa openito. Mozda je bas ta «popularnost» ratne traume doprinijela detabuiziranju i mirnodopskih trauma kao sto su seksualno zlostavljanje ili drugi oblici nasilja u obitelji i siroj zajednici. Osim toga, mozda se nasa struka ne bi tako lako i brzo afirmirala na nasim podrucjima da psiholozi i drugi profesionalci iz podrucja mentalnog zdravlja nisu «uskocili» sa kriznim intervencijama, psihosocijalnim programima podrske, terapijom traumatiziranih i sl. Ipak, danas kad se pomenu traume, u opoj populaciji, ali i u populaciji profesionalaca, cesto se mogu cuti komentari: dosta nam je toga, umorni smo od trauma, to vise nije aktualna tema, zasieni smo tim istrazivanjima ­ ima li sta osim traume i sl. Znanja o transgeneracijskom prijenosu traume, odgoenim reakcijama, djelovanju posttraumatskih podsjecivaca i drugim faktorima i mehanizmima rizika za razvoj psihopatologije sugeriraju da ratne traume jednako kao i prijeratne i poslijeratne! Jer, kao sto smo dobro naucili, slozena interakcija mnostva faktora tj. Zanemarivanje ili ignoriranje ratnih trauma kao faktora rizika moglo bi biti u tom smislu velika greska. Problem U konfliktima u bivsoj Jugoslaviji izmeu 1991. Ovo znaci da je veina ljudi u BiH i mnogo ljudi izvan nje izgubili barem jednog clana porodice. Prema Unicefovom izvjestaju 2000 , vise od 1. Veina ovih ljudi je jos smjestena u kolektivnim centrima ili u prenatrpanim domovima svojih porodica i prijatelja. Gotovo svi su izgubili svoju imovinu, rade poslove ispod svojih kvalifikacija ili su nezaposleni. Oko 300 000 ljudi iz Bosne i Hercegovine jos uvijek zive kao izbjeglice van zemlje. Osim toga, veliki broj ljudi pretrpio je veoma tesko razdoblje tokom rata i bio izlozen, ili je svjedocio kako su drugi izlozeni, veoma traumaticnim iskustvima, kao sto su mucenja ili ranjavanja. Stanje u struci Uzevsi sve u obzir, ove cifre sugeriraju da je velika proporcija populacije bila izlozena teskim rizicima po mentalno zdravlje i psihosocijalno funkcioniranje. Svaki put kada lokalne i meunarodne vladine i nevladine organizacije pokusaju odgovoriti zahtjevima ovakvih situacija i zastiti populaciju od indirektnih efekata uzasnih dogaaja kakvi su ratni, za pomo se obraaju naukama kao sto su medicina, socijalni rad i psihologija. Ove organizacije traze ne samo apstraktne modele pruzanja pomoi, ve i konkretne aktivnosti, tj. U slucaju bivse Jugoslavije, u odnosu na zahtjeve situacije tj. Situacija u BiH bila je nesto teza. Dijeljenje jedne federalne drzave u vei broj manjih drzava je znacilo i fragmentiranje akademskog i profesionalnog iskustva u relevantnim disciplinama. Naprimjer, Odsjek za psihologiju na Univerzitetu u Sarajevu formiran je pred pocetak rata, a Odsjek u Banja Luci nastao je tek 1994. Znacajno vise psihologa radilo je u Hrvatskoj i Srbiji, a neki od njih su 8 Uvod formirali svoje organizacije za implementiranje i evaluaciju psihosocijalnih programa. Meutim, sve vea izolacija Srbije do 2000. Ovaj dodatni trening je u nekim slucajevima doveo do rasprava o strucnosti pojedinih profesionalnih grupa u poslijeratnom kontekstu. Meutim, znacajnu dodatnu pomo pruzili su laici sa malo ili nimalo prethodne obuke od kojih su mnogi, kako je vrijeme prolazilo, uzeli ucesa u ovim manje ili vise ad-hoc treninzima. U mnogim mjestima, kakvo je i Sarajevo, pruzanje bilo kakve pomoi bilo je tesko ili opasno zbog ratnih desavanja ­ vojnih akcija, snajperske vatre, nedostatka grijanja ili struje, nedostatka hrane ili vode. Kad god su pomagaci pokusali olaksati unutrasnje patnje drugih ljudi, gotovo uvijek su to radili pionirski, vodei racuna istovremeno o osvjestavanju drustva u cjelini, i pokusavajui razviti sto bolji metod rada i model podrske za same pomagace. Cesto su potrebe klijenata, s jedne strane, bile velike, a mogunosti profesionalaca, s druge strane, male, sto je dodatno uznemiravalo pomagace. Njihova hrabrost, odlucnost i predanost ne smiju se zaboraviti. Stavise, vazno je da ogromno iskustvo steceno tokom i nakon rata bude integrirano kako u unapreenje akademskih modela, tako i u edukaciju novih generacija profesionalaca iz regije i izvan regije Odgovor: psiholoski pristup Zbog brojnih razloga ­ izmeu ostalog i zbog zalaganja psihologa Runea Stuvlanda, koji je poceo raditi i koji je inicirao mnoge programe u regiji pri Unicefu od 1992. Za razliku od ovakve situacije na podrucju bivse Jugoslavije, u pristupima usvojenim nakon prethodnih ratova i razaranja dominirale su medicinske nauke. Najrazvijeniji i najutjecajniji model ljudske patnje je medicinski model, koji, takoer ima veoma mnogo utjecaja na psihologiju. Medicinski model fokusira se na patnju odreenog pojedinca koja se manifestira u vidu patologije. Faktori koji direktno objasnjavaju patnju, a koji imaju za cilj da ublaze istu, nalaze se unutar tijela covjeka. Prema tome, lijecenje zahtijeva prije svega tjelesnu tj. Psihologija, posebno klinicka i zdravstvena psihologija, prosiruju medicinski model na nesto sto mozemo nazvati psiholoskim modelom. On zadrzava postojeu definiciju patnje, ali dodatne faktore koji direktno uzrokuju patnju radije locira u psihu a ne u tijelo pojedinca koji pati. Ovaj model, koji se implementira u regiji, u prvom redu podrazumijeva intenzivnije koristenje psiholoskih koncepata, kao sto je npr. Pored toga, ovaj model istice potrebu za psiholoskom procjenom, najcese zasnovanom na upitnicima, te evaluaciju prije i poslije intervencije. I na kraju, ovaj model prije svega naglasava vaznost savjetovanja i psihoterapijskih intervencija koje se bave emocionalnim i kognitivnim procesima, kao 9 i ponasanjima direktno odgovornim za patnju. Ove intervencije bi u idealnom slucaju trebali pruzati obuceni psihoterapeuti pod adekvatnom supervizijom. Gotovo svi programi u regiji kao i veina onih spomenutih u ovoj knjizi potvruju, barem na papiru, da medicinski i psiholoski modeli i individualna lijecnicka i psiholoska terapija nisu dovoljne. Prirucnik o psihosocijalnim projektima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini tokom 1995. Ipak, Sarajevski simpozij i ova knjiga pruzaju priliku za jednu takvu refleksiju. Na koji nacin ovaj pristup ide dalje od medicinskog modela? To znaci da podrsku treba pruziti ne samo pojedincima, ve i socijalnim grupama Weine, 2000. Zatim, ovaj pristup naglasava da su faktori odgovorni za patnju, kao i za prevenciju i lijecenje patnje, kako psiholoski tako i socijalni, te da ti faktori djeluju uzajamno Machel, 2000. Tako, naprimjer, gubitak radnog mjesta kao i spoznaja o gubitku, posebno i zajedno mogu doprinijeti patnji. Shodno tome, i psihoterapija koja se bavi negativnim kognicijama, ali i program u zajednici koji ima za cilj da kreira nova radna mjesta ili u najmanju ruku svrsishodne aktivnosti, posebno ako se planiraju i implementiraju zajednickim snagama, mogu se definirati kao psihosocijalne intervencije. Ambiciozna priroda ovih definicija ostavlja vrlo malo prostora za ono sto nije psihosocijalno i ostavlja otvoreno pitanje da li bi sistematski pokusaj obnove osteene ekonomske infrastrukture, takoer, mogao ili trebao biti definiran kao psihosocijalna intervencija. Konkretno, to bi znacilo makar pokusaj rjesavanja problema u sirem socijalnom okruzenju osobe koja pati. U slucaju potrebne procjene, psihosocijalni pristup u pruzanju individualne podrske uzima u obzir ne samo individualne psiholoske faktore ve i siri kontekst unutar kojeg korisnici ­ pojedinci, porodice i zajednice zive. Grupno savjetovanje i pruzanje podrske postalo je veoma popularno u regiji, ne samo zato sto je ekonomicnije nego individualna terapija, ve i zato sto se ovi modeli intervencije bave, ne samo intrapsihickim, ve i interpersonalnim funkcioniranjem, a u nekim slucajevima cak prave i direktan kontakt sa osobama iz socijalne mreze klijenata. Ove karakteristike cine popularne elemente grupne intervencije psihosocijalnog pristupa. Pruzanje terapije, individualne ili grupne, naglasava identificiranje onih pojedinaca koji su pod neprikrivenim stresom i koji su najspremniji da preuzmu ulogu nemonog pacijenta Weine, 2000. Veina ljudi nije spremna da se predstavi kao pacijent niti da se prikaze pateticnim u onoj mjeri koja bi im obezbijedila status pacijenta. Programi na nivou skola, budui da mogu obuhvatiti ne samo ucenike, nego i njihove roditelje, dobar su primjer koji pokazuje na koji nacin se moze pristupiti potrebama sire zajednice. Kritike primjene psihosocijalnog pristupa u regiji Bilo kako bilo, psihosocijalni pristup koji se primjenjuje u regiji se u mnogome moze kritizirati i mnoge kritike se, nazalost, odnose na neka od istrazivanja prikazanih u ovoj knjizi. · Nekorektna ili ne potp una imple men ta cija U praksi je, naravno, implementacija psihosocijalnog pristupa cesto nekorektna ili nepotpuna s obzirom na neke njegove osnovne zahtjeve i karakteristike. Naprimjer, procjena psiholoskih potreba, ako je uope i provedena, cesto ogranicavala se na popunjavanje psiholoskih upitnika koji imaju za cilj da, prije svega, procijene posttraumatsku simptomatologiju pojedinca. Intervencije su veoma cesto vodili neobuceni ljudi koji su radili bez ikakve supervizije. Procjena efikasnosti programa cesto se nije ni provodila, a tamo gdje jeste, nije bilo dovoljno sredstava da se postupi u skladu sa naucenim lekcijama. Na kraju, socijalne karakteristike psihosocijalnog pristupa ostajale su samo puke fraze. · Primjena in tervenc ija cija efikasnos t nije d okaz ana Premda su se nominalno zasnivale na psiholoskoj teoriji, gotovo najcese nije dokazana efikasnost intervencija koje su se primjenjivale u regiji, bar na nacin koji bi 11 zadovoljio stroge standarde nekog uglednijeg psiholoskog casopisa. Ovo podrucje zahtijeva jos mnogo rada. · Jesu li svi trauma tizirani? Ovaj navod se cesto cuje, a generaliziraju ga proponenti psihosocijalnog pristupa. Znacajne kritike je uputio i Summerfield 1996 , na racun pretjerane procjene stete. Eksplicitna ili implicitna sugestija da ta veza nuzno postoji moze dovesti do toga da se proglase bolesnim pojedinci koji su prozivjeli strasne dogaaje bez osvrtanja na njihovo stvarno psiholosko blagostanje. Neki ljudi prezivljavaju strasne dogaaje bez znacajnijih posljedica po njihovo psiholosko blagostanje. Ratno iskustvo doista moze voditi ka dugorocnom psiholoskom osteenju koje moze trajati decenijama Mooren, 2001 ili cak generacijama kasnije, ali to ne mora, neophodno, biti slucaj. Mnogi ljudi se spontano oporavljaju cak i od ozbiljnijeg posttraumatskog stresnog poremeaja. Pretjerani fokus na PTSP kao posljedicu rata moze staviti u sjenu prisustvo drugih problema kakvi su depresija i zloupotreba alkohola i sedativa. Potrebni su pouzdani i validni kriteriji kako bi se napravila razlika izmeu izvorne, vjerovatno prolazne psihopatologije i klinicki subjektivnog i neznacajnog poveanja nivoa simptoma. Pretjerano koristenje aritmetickih sredina za populaciju podgrupa, takoer, moze ukazivati na to da svi ispitanici odreene populacije imaju poveano prisustvo simptoma, sto moze, ali i ne mora biti slucaj. Pojacani fokus na unutarnju patnju, cesto povezan sa psihosocijalnim pristupom, moze skrenuti paznju sa materijalnog i ljudskog razaranja koji najcese jesu primarne posljedice rata. Zbog fokusa na psihopatologiju mogu se takoer zanemariti drugi odgovori na rat ­ kako meu zdravom populacijom tako i meu populacijom koja pati od psiholoskih poremeaja. Uvod · · · · · 12 · Izjasnjva nje Staja nje n a ne ciju stra nu Posebno u pocetku rata, veina meunarodnih agencija se suocavala sa poteskoama kod identificiranja agresora i zrtava, sto znaci da su odlucile da ne zauzimaju strane, bar ne izricito. Stavise, tradicija psihosocijalne podrske u ovom podrucju je sama po sebi ve tehnologizirana, tako da se drugi pristupi, kao sto su pristupi zasnovani na pravima koji su veoma popularni u Latinskoj Americi, nisu dobro uklapali u ovu paradigmu Agger, 2001. Shodno tome, psihosocijalna podrska se u ovoj regiji se nije pruzala tako da je ukljucivala i razmatranje politickih tendencija koje su imale veze sa nasiljem. S druge strane, veina sredstava namijenjenih za pruzanje psihosocijalne pomoi koja je stizala izvana bila je ogranicena, barem na papiru i na visokom nivou, na implementaciju uglavnom politickog dnevnog reda koji je nametnuo Zapad ­ graansko drustvo, demokratizacija, itd. Bilo je i nekoliko izuzetaka. Jedan dobar primjer je rad zena u Medici u Zenici, organizaciji koja je integrirala svoj psihoterapijski rad sa zenama i njihovom djecom u jedan siri program usmjeren na borbu protiv ratnog i poslijeratnog nasilja nad zenama i djecom. Ono sto je vaznije za ovu knjigu je nacin na koji je odbijanje izjasnjavanja utjecalo kako na politicke stavove tako i na psiholoski sadrzaj modela intervencije. Psiholoski veoma bitna pitanja krivnje, agresije i osvete, barem u zvanicnim planovima programa intervencije, bila su i jos uvijek se zamjenjuju, prije svega posttraumatskim stresnim poremeajem. PTSP dobro se uklapa u medicinski model koji opisuje ljudsku reakciju na ono sto se desilo tokom rata. Psihosocijalno reagovanje je bilo u ovom smislu politicki neutralno kako bi se moglo ponuditi svima Agger, 2001. · Fokus na zrtvu Postoji veliki broj demobilisanih vojnika u ovoj regiji koji imaju psiholoske tegobe zbog ucesa u ratu bilo da su branili sebe i svoju zajednicu, bilo da su, manje ili vise, dobrovoljno ucestvovali u ratnim razaranjima i koji u nekim slucajevima prenose svoje patnje na porodicu. Dijelom zbog razloga spomenutih u prethodnom odjeljku, postoji veoma mali broj formalnih psihosocijalnih programa koji su kreirani da udovolje prisutnim potrebama. I kod samog spomena takvih problema, nailazi se na otpor, cak i kod samih vojnika. Cesto je lakse raditi samo sa onima koji su ocigledne zrtve, kao naprimjer djeca. Ipak, hitnim potrebama jos uvijek nije udovoljeno. Mozda odgovarajui pandan individualne psihe u podrucju bivse Jugoslavije nije pojam drustva koliko je to pojam porodice, kako u nuklearnoj tako i u prosirenoj formi Weine, 2000. Vjerovatno je, da je jaka porodicna povezanost, koja je tipicna za Balkan, jedan od zastitnih faktora koji objasnjavaju cinjenicu da postoji dosta pojedinaca koji su uspjeli izai relativno zdravi ili cak i snazniji nakon prozivljenih strasnih ratnih iskustava. U isto vrijeme, mogue da je utjecaj neharmonicne 13 porodice u ovoj regiji mnogo jaci od utjecaja neharmonicne porodice na Zapadu. Postojali su programi koji su nastojali ojacati porodicne mehanizme suocavanja. Meutim, porodica kao sistem je elemenat koji nedostaje u veini formalnih modela adaptacije i intervencije, kao i u veini istrazivanja objavljenih u ovoj regiji. · Kultu roloski impe rijaliza m? Veina koncepata, instrumenata programa i procjene upitnici, itd. Nije jasno u kojoj su mjeri koncepti psihosocijalne tehnologije odgovarajui za opu populaciju u ovoj regiji, a posebno koliko su odgovarajui za ruralnu populaciju. Da li oni odrazavaju svjetonazor, simptomatologiju, interese i prioritete korisnika kojima su namijenjeni? Konkretno, da li posttraumatski stresni poremeaj, zaista, od svih moguih konstrukcija, najvise odgovara opisu stresa prozivljenog u razlicitim dijelovima populacije tokom i nakon rata? S pozitivne strane, prevaga postojeeg instrumentarija, odnosno, potvrenih konstrukata i mjera omoguava, ne samo bolju usporedbu postojeih podataka sekundarni prioritet u ratu , ve i bolju integraciju sa postojeim sistemima dijagnoze i tretmana. Meutim, mi nemamo saznanja o istrazivanjima kulturalne valjanosti koja su u skorije vrijeme provedena u ovoj regiji na sistematican nacin. Stoga e se nastojati ohrabriti na jednu cestu i jeftinu praksu dodavanja novih cestica i otvorenih pitanja na kraju svakog postojeeg upitnika, koje e postaviti specificna kulturoloska pitanja, nakon cega e se podaci analizirati i uvrstiti u izvjestaj. Zabrinutost u pogledu kulturoloske adekvatnosti najcese se spominje u kontekstu upitnika i modela patologije. Vrlo je mogue da su ove zabrinutosti izdvojene iz jednog sireg, primjerenijeg pitanja o tome ko zapravo uspostavlja dnevni red istrazivaja i intervencija. · Ipak, rea lno gled ajui... Psihosocijalni pristup podrazumijeva da dobre intervencije moraju biti dizajnirane u skladu sa ovim shvatanjima. Potom je upuena kritika da ono sto je zapravo uraeno u ovom regionu, nije dovoljno za ostvarivanje ovih ciljeva. Naravno, postoji velika razlika izmeu prirucnika i prijedloga projekta, i onoga sto se zapravo dogaa tokom savjetovanja i terapije, te drugih vidova podrske. S jedne strane, realnost nije savrsena implementacija plana. S druge strane, detalji sa razlicitih programskih aktivnosti i individualnih ugovora izmeu osoblja i korisnika, ukazuju na mnoga pomenuta pitanja ­ krivnju i osvetu, naprimjer ­ koja nisu 14 Uvod pokrivena ni u prirucniku niti u konacnom izvjestaju. Kako-god, takvih aspekata nema u prilozima prikazanim u ovoj knjizi. Sve u svemu, veina ovih istrazivackih i intervencijskih programa koji su realizirani u regiji od 1991. Naravno, bilo je i ima dosta razloga za propuste, iznad svega nedostatak vremena i drugih sredstava. Meutim, prelaskom sa programa hitne pomoi i kriznih intervencija na razvojne programe psihosocijalne podrske i istrazivanja, sada se pruza prilika da se dogradi rad koji je dijelom prezentiran u ovoj knjizi, stavljajui poseban naglasak na isticanje kvaliteta, a ne kvantiteta. Therapeutic challenges in the aftermath of war and political violence. Predavanje, Conference of the German-language Society for Psychotraumatology, Konstanz, 27. Agger, Inger; Vuk, Sanja; Mimica, Jadranka. Theory and practice of psycho-social projects under war conditions in Bosnia-Herzegovina and Croatia. Zagreb, Croatia: European Community Humanitarian Office and European Community Task Force, 1995. International Council of Voluntary Agencies, ICVA 1999. Directory of humanitarian and development agencies in Bosnia and Herzegovina. International Committee of the Red Cross ICRC. The Impact of Armed Conflict on Children. Report of the expert of the Secretary-General, Ms. The Impact of Armed Conflict on Children. Report of the International Conference on War Affected Children. Long-term consequences of war and migration in World War II child survivors from the Dutch East Indies. The impact of war. Studies on the psychological consequences of war and migration. The psychological legacy of war and atrocity: The question of longterm and transgenerational effects and the need for a broad view. Journal of Nervous and Mental Disease 184 6 , 375-377. A critique of seven assumptions behind psychological trauma programmes in war-affected areas. Social Science and Medicine, v. BiH Helsinki Committee for Human Rights 2002. Bosnia Daily, daily e-newspaper, N° 279, Sarajevo, July 3, 2002 Weine, S. Survivor Families and Their Strengths: Learning from Bosnians after Genocide. Renko api 17 Uvod Simpozij u Sarajevu, u julu 2000. Svi oni ve godinama se bave temama koje su na tlu nekadasnje Jugoslavije i cijele jugoistocne Evrope, do pocetka posljednje decenije dvadesetog vijeka, bile rijetko promisljane i jos rjee operacionalizirane u odgovarajue programe prakticne pomoi psihotraumatiziranim osobama. Njihova istrazivanja najcese su zaceta ili su se odvijala u najtezim okolnostima koja ni najmanje nisu bile pogodne za sistematski naucno-istrazivacki rad. Uprkos tome, izlozeni radovi svjedoce o zavidnoj sirini i raznovrsnosti zanimanja istrazivaca za metodicno i metodoloski osmisljeno, obogaivanje i produbljivanje znanja o traumatskim, dugotrajnim posljedicama rata i gubitaka, torture, izmjestanja, bjezanja i izbjeglistva, pojavama koje su tragicno obiljezile zivot na ovim prostorima - ali i o prezivljavanju, o suprotstavljanju neljudskim uslovima, o psiholoskoj otpornosti, o djelotvornim nacinima i strategijama suocavanja sa teskoama, o posttraumatskom rastu, o solidarnosti i pruzanju psiholoske podrske... Stoga je nezahvalan zadatak svrstati ih u cvrsto organizovana poglavlja knjige, jer se onda neizbijezno postavlja pitanje: kako izvrsiti izbor da bi se ta organizacija odrzala i kako to uciniti, a da se ne zanemare neki vazni problemi ili neki njihovi znacajni aspekti. Prvi dio ove knjige, o kojem se ovdje govori, posveen je istrazivanjima o odraslim osobama1. Zenskim dijelom populacije bavi se i istrazivanje u kojem je izvrseno detaljnije ispitivanje dimenzija licnosti uz primjenu petofaktorskog modela i nacina prevladavanja stresa indukovanog ratom u uzorku zaposlenih zena Hanak ; Pavlovi i Sinanovi pisu o psihickim poremeajima vojnika u ratu i o posttraumatskom stresnom poremeaju kod tesko ranjenih vojnika, zalazui se za 1 Nazalost, zbog tehnickih razloga istrazivanje Pernarove nije bilo dostupno za diskusiju i ovom pregledu. Vise radova razmatra slozene probleme povezane sa prisilnom migracijom i izbjeglistvom: Koliki je utjecaj vanjskih stresora ratna iskustva, iskustva dozivljena tokom bijega i izbjeglistva , te karakteristika licnosti u dijagnosticiranju posttraumatskih stresnih poremeaja kod odraslih osoba u generalnoj populaciji, moze se ispitivati minucioznim uporeivanjem podgrupa izbjeglica povratnika, raseljenih i neraseljenih lica Rosner, Powell, Butollo. Faktorski model licnosti primijenjen je u istrazivanju nastanka hronicnog posttraumatskog stresa kod izbjeglica Hanak. Kakva je struktura raseljenih porodica prognanika: da li e se u budunosti snaznije ispoljiti problem nepotpunih porodica Babovi? Koji su problemi kulturoloskog prilagoavanja bosansko-hercegovackih izbjeglica u Austriji Kucera, LuegerSchuster? Odnos traumatskih ratnih iskustava prema lokusu kontrole i strahu od negativne evaluacije ispitivao je Rosi. Kakvi su bili stavovi prema izbjeglistvu, prema »onima koji su ispitanike doveli u takav polozaj«, te prema ratu i povratku kui, istrazivao je Hegi. Ukupnost saznanja, sabranih kroz empirijska istrazivanja i izlozenih na Sarajevskom simpoziju, znacajna je upravo zbog potencijalne okrenutosti budunosti ­ jer pruza osnovu kako za solidniji i kvalitetniji razvoj metodologije prikupljanja podataka tako i za razvoj psiholoskog preventivnog rada na svim nivoima zastite i unapreivanja mentalnog zdravlja stanovnistva. Istrazivanja o tretmanu Drugi dio sveska posveen je psihosocijalnom, psihoterapijskom radu poglavito sa odraslim osobama. Multidisciplinarni pristup u pruzanju psihosocijalne podrske je neophodan Novkovi. Takav rad na kompleksnoj rehabilitaciji psihotraumatiziranih osoba, nenasilnom rjesavanju konflikata i 19 integraciji razrusenih zajednica je spor i ne moze se pozurivati Tauber. Intervencijski program kojim se poboljsava kvalitet zivota stanovnistva, izbjeglica i povratnika, nuzno je veoma kompleksan Kuki i drugi. Prikupljeni podaci o karakteristicnim posebnim problemima osoba koje su bile izlozene torturi Popovi ili onih koje su bile obuhvaene tretmanom nakon amputacije Lipnicevi-Radi , potkrepljuju razmisljanja o neophodnosti adekvatne socijalne podrske. Zato je neophodno razmisljati o organizaciji intervencije i psiholoske pomoi pomagacima Srna , te da li postoje razlike u dozivljavanju ratnog stresa kod »pomagaca« i »nepomagaca« Radi. Programi nastali u ratu stavljaju nas pred pitanje: Kako i koliko je mogue koristiti podatke postojeih projekata da bi se pouzdanije sagledao njihov utjecaj na zastitu mentalnog zdravlja Mooren i drugi. Znacajan napor da se metodoloski precizno, a na uzorcima iz ope populacije, uporede informacije o osobama koje jesu i o onima koje nisu ucestvovale u psiholoskom tretmanu sto je pristup na koji se rijetko nailazi u literaturi o istrazivanju psihosocijalnih posljedica rata , ucinjen je u studiji Ludwig-Maximilians-Univerziteta iz Münchena, Powell i drugi. Zakljucak Ovaj Meunarodni skup oznacio je, cini mi se, zavrsetak jedne duge i teske etape u specificnom nacinu nosenja sa ratom i njegovim neposrednim posljedicama i pocetak nove, mirnije, ali isto tako teske i neizvjesne faze razmisljanja, postavljanja pitanja, istrazivanja, te planiranja i organizovanja aktivnosti i psihosocijalnog i psihoterapijskog rada sa hiljadama osoba kojima je zivot razoren ili iz temelja izmijenjen. I zato, objavljivanje tekstova u sveskama koje su pred citaocem, predstavlja znacajan cin sto svojom vaznosu prevazilazi granice vremena i prostora u cijim okvirima su istrazivanja nastala. Teorijska osnova Posljednjih godina poraslo je interesovanje za utjecaje trauma, posebno nakon uvrstavanja posttraumatskog stresnog poremeaja u DSM-III 1980. Ovaj interes je uglavnom bio usmjeren na muskarce veterane ­ posebno veterane Vijetnamskog rata. Tokom 1980-tih broj meunarodnih izbjeglica se vise nego udvostrucio, dostigavsi skoro 23 miliona krajem 1993. Eskalacija ove krize je rezultirala poveanim interesovanjem za ovu populaciju npr. Mollica i drugi 1987, 1992, 1999; Weine i drugi 1995, 1997, 1998; Silove, 1993, 1996, 1999. Zahvaljujui prirodi okolnosti, ova istrazivanja su sprovedena gotovo iskljucivo u zemljama koje su pruzile novo utociste izbjeglicama, drugim rijecima, izvan njihovog geografskog i kulturalnog konteksta. Naime, opsezna epidemioloska studija o posttraumatskom stresnom poremeaju PTSP autora De Girolamoa i McFarlanea 1994 ukazuje da samo 6% istrazivanja sprovedeno u ne-zapadnim zemljama ili zemljama u razvoju. Stavise, vei dio stresnih dogaaja kakvi su rat i prirodne nepogode koje traumatiziraju citave zajednice ili populacije zapravo izbija u zemljama van Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike. Ovo ukazuje da je veina traumatizirane populacije ili znacajno zapostvljena, ili se njihovim problemima bave istrazivaci iz Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike, drugim rijecima njihovi problemi su tretirani izvan geografskog, socijalnog i psiholoskog konteksta njihovih trauma. Bez sumnje, postoje negativne implikacije koje proizilaze iz ovog problema, a koje se odnose kako na traumatiziranu populaciju, tako i na istrazivanja u razvoju na kojima se zasniva postojee shvatanje posttraumatskog stresnog poremeaja i drugih traumatskih poremeaja Bell, 2000. Postoje manja strukturirana istrazivanja o zenama civilima koje su, igrom prilika, ostale u ratnom okruzenju ­ ili u svojim domovima, ili su raseljene u druge gradove koji su takoer bili na udaru neprijateljskih razaranja. Zrtve etnickog cisenja u Bosni jos uvijek zive u neuslovnim izbjeglickim naseljima, dok povratak izbjeglica i danas ostaje nerijeseno i politicki osjetljivo pitanje. Posljednjih godina istrazivacka literatura koja je u konstantnom porastu zastupa stav da izlaganje veem broju traumatskih situacija vodi ka visem stepenu posttraumatsih stresnih poremeaja ­ prema nekim procjenama cak i do 86% Bernstein-Carlsson i Rosser-Hogan, 1991; Hauff i 22 Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori Vaglum, 1994. Premda postoje objavljena istrazivanja o izbjeglicama uope, rijetko se paznja usmjerava na probleme raseljenih lica i povratnika iz izbjeglistva. Opis situacije Srebrenica je tokom rata bila jedna od najbrutalnije pogoenih podrucja u Bosni. Prvu ironicno proglasenu sigurnu zonu Ujedinjenih nacija, Srebrenicu su, u julu 1995. Mnoge zene su zarobljene i silovane, a ostali stanovnici su muceni i ubijani po kratkom postupku pred ocima svojih porodica Hauser, 1995. Hiljade muskaraca i djecaka je deportovano u logore, a nekoliko hiljada je bjezei pred invazijom uhvaeno i pogubljeno. Zene, djeca i starci su protjerani. Na osnovu iskaza ocevidaca i aviosnimaka tog podrucja, otkrivene su masovne grobnice. Meunarodni Crveni krst jos uvijek ima na popisu oko 7300 osoba nestalih nakon pada Srebrenice ICRC Special Report, 1998. Do danas, veina zena iz Srebrenice ne zna pravu sudbinu svojih najdrazih. Neke od njih su izgubile citavu blizu porodicu i rodbinu ­ muza, oca, sinove, brau i blize roake. Njihov svijet je razoren i zamijenjen nekim drugim zivotom; zivotom raseljene osobe, izbjeglice u svojoj zemlji, veina ih jos uvijek zivi u losim i nesigurnim uslovima. Mnogobrojni stresori e bez sumnje biti prisutni i u budunosti. Predstavlja neke od visestrukih traumatskih iskustava nasih ispitanika. Hipoteza Izlaganje mnogostrukim traumatskim dogaajima vodi ka ucestalijim psiholoskim i psihijatrijskim poremeajima kao sto su depresija, anksioznost, posttraumatski stresni poremeaj, samopodcjenjivanje i asocijalnost. Uzorak Uzorak cine 50 raseljenih zena starosne dobi izmeu 20 ­ 50 godina, koje potjecu iz Srebrenice, a koje trenutno zive u izbjeglickom naselju pored Sarajeva. Glavni instrumenti · · · · · Opi upitnik o poslijeratnim demografskim detaljima, ukljucujui porodicnu strukturu, ekonomsku situaciju i materijalne gubitke. Harvard Trauma Upitnik The Harvard Trauma Questionnaire ­ bosanska verzija Mollica i drugi. Hopkinsova lista za provjeru simptoma The Hopkins Symptom Checklist-25; Mollica i drugi, 1987 Skala nacina suocavanja Lazarus i Folkman, 1988 Skala samopostovanja drzave New York The New York State Self Esteem Scale; Rosenberg, 1976 23 Slika 1. Priroda i stepen traume. Svi pomenuti faktori su povezani sa visokim rizikom za patologiju. Rat Kumulativna i prolongirana trauma Smrt Mucenje Lisavanje Ozbiljne povrede Silovanje SvjedoZarobcenje o ljavanje strahotama Opasnost Totalni gubitak Situacijska ogranicenja + Nedostatak medicinske pomoi Nedostatak finansijske pomoi Nedostatak pravne pomoi Prenatrpanost Poslijeratni stresori + + Nedostatak podrske od zajednice Nedostatak smjestaja Neadekvatna sanitacija Strano okruzenje Ozbiljne bolesti Siromastvo Politicka nestabilnost izolacija Nasilje u kui Nezaposlenost Reaktivacija traume Zastrasivanje Povratak u razrusene kue Rusenje dzamija Institucionalne predrasude Repetitivni medijski prilozi o strahotama Nasilne javne demonstracija Gaanje kamenjem Postupak Pedeset raseljenica ovog uzorka je odabrano po principu slucajnog uzorka iz arhive Ureda za socijalnu pomo, odgovornog za raseljena lica. Ispitane su u svojim domovima. Ispitivanje su sproveli psihijatri sarajevske Psihijatrijske klinike, primjenjujui bateriju testova za utvrivanje ucestalosti simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja, anksioznosti i depresije kao i za utvrivanje stepena 24 Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori socijalnog djelovanja i samopostovanja. Pored osnovnih statistickih analiza, provedena je i logisticka regresija i Chaidova analiza. Rezultati Rezultati ukazuju na jako izrazeno prisustvo simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja ­ 82%, depresije - 80%, anksioznosti - 76%, i oslabljene socijalne funkcije - 72%. Mucenje i gubitak najdrazih spadaju u kategoriju najtezih trauma, a posebno svjedocenje strahotama i nasilju. Zakljucci Ratom uzrokovane traume imaju dramaticne utjecaje na individuu, a rasprostranjene su u toj mjeri da se njihove posljedice odrazavaju cak i na zajednicu i citavo drustvo. Zbog velike klinicke preoptereenosti i ogranicenih sredstava zemalja koje su tek izasle iz rata, istrazivanja se jedva mogu smatrati prioritetom. Meutim, neophodno je da vlada, institucije i organizacije koje se bave problemom traume, prepoznaju da su pored veoma hitnih materijalnih potreba, strukturirana istrazivanja i podaci, sustinski elementi koji su potrebni za ostvarivanje dugorocnih rjesenja. U cilju rjesavanja problema veoma je bitno da se strukturirana istrazivanja sprovode unutar geografskog konteksta i u suradnji sa lokalnim vlastima, koristei pri tom kulturoloski osjetljive materijale i metode. Veoma je vazno razviti dublje razumijevanje posljedica tako velikih trauma i razluciti koji su to licni i okolinski faktori koji pozitivno ili negativno utjecu na put oporavka traumatizirane osobe. Stavise, veoma je vazno popraviti ozbiljnu neravnotezu prisutnu u studijama o efektima traume koje se provode u nezapadnim drustvima uope, a posebno kad je rijec o zenama zrtvama rata. Literatura American Psychiatric Association 1980. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. The ethics of conducting psychiatric research in war-torn contexts. Researching Violently Divided Societies: Ethical and Methodological Issues. New York: United Nations University Press, 186. Trauma experiences, posttraumatic stress, dissociation, and depression in Cambodian refugees. American Journal of Psychiatry, 148, 1548-1551. The epidemiology of PTSD: A comprehensive review of the international literature. Ethnocultural Aspects of Posttraumatic Stress Disorder. Washington DC: American Psychological Association, 33-85. Ways of Coping Questionnaire. Chronic posttraumatic stress disorder in Vietnamese refugees. A prospective community study of prevalence, course, psychopathology and stressors. Journal of Nervous Disease, 182, 85-90. War against women and their resistance. International Committee of the Red Cross 1998. The issue of missing persons in Bosnia and Herzegovina, Croatia and the Federal Republic of Yugoslavia. The psychosocial impact of war trauma and torture on Southeast Asian refugees. American Journal of Psychiatry, 144, 12. The HTQ: Validating a Cross-Cultural Instrument for Measuring Torture, Trauma, and PTSD in Indochinese Refugees. Journal of Nervous and Mental Disease, 180 2 , p111-116. Disability associated with psychiatric comorbidity and health status in Bosnian refugees living in Croatia. JAMA, 282 5 , 433-439. Indochinese Versions of the Hopkins Symptoms Checklist-25: A screening instrument for the psychiatric care of refugees. American Journal of Psychiatry, 144. New York State Self-Esteem Scale. Women in difficult circumstances: victims and refugees. International Journal of Gynaecology and Obstetrics, 48, 311-315. Risk of retraumatisation of asylum seekers in Australia. Australian New Zealand Journal of Psychiatry, 27, 606-612. Torture and refugee trauma: implications for nosology and treatment of posttraumatic syndromes. International Review of Psychiatry, 211-232. Washington DC: American Psychiatric Association. The psychosocial effects of torture, mass human rights violations and refugee trauma: towards an integrated conceptual framework. Journal of Nervous Mental Disorders, 187, 200-207. American Journal of Psychiatry, 13 4 , 536-542. A family survives genocide. Psychiatry, 60, Spring, 24-39. PTSD symptoms in Bosnian refugees 1 year after settlement in the U. American Journal of Psychiatry, Brief Report 155 4 , Spring, 562-564. I premda postoji veoma veliki broj istrazivanja, rezultati o ovim utjecajima su jos uvijek obeshrabrujui. Nazalost, postoji ozbiljna neravonoteza izmeu populacija koje primaju paznju i stepena u kojem se trauma javlja. U zapadnim zemljama sproveden je groman broj istrazivanja, meutim, dostupan je veoma mali broj studija o efektima odgoenih i visestrukih trauma. Stavise, odreene populacije, npr. Bez sumnje postoje negativne implikacije koje proizilaze iz ove situacije, a ticu se traumatizirane populacije i istrazivanja koje nam pojasnjava PTSP i druge poremeaje uzrokovane traumom. U nastavku slijedi studija o zenama civilima koje su prezivjele rat u BiH. Istrazivanje je sprovedeno u toku i nakon rata. Prozivljene traume su po svojoj prirodi bile visestruke i ponavljane, podrazumijevale su mucenje, masovno silovanje, gubitak vise clanova porodice, ekstremnu zivotnu ugrozenost, hapsenje i sl. S obzirom da do sada nije sproveden veliki broj istrazivanja koja su se bavila zenama u ovakvim okolnostima, ovo istrazivanje se suocava sa nedovoljno informacija u svim prethodno pomenutim oblastima. U nedostatku postojeih teorijskih modela, veina radova ima istrazivacki karakter. Cilj ovog istrazivanja je podizanje svijesti o ovoj zanemarenoj i ugrozenoj grupi, te otvaranje debate, pobuivanje paznje i izmamljivanje kritike, te na kraju poticanje buduih, neophodnih istrazivanja. Ciljevi Da bi bolje shvatili utjecaj ratom uzrokovanih trumatskih dogaaja zarobljavanja, genocida, etnickog isenja i mucenja zena , podijelili smo ispitanike u tri grupe s obzirom na stupanj udaljavanja iz zajednice. Posebno smo zeljeli ispitati sljedee: 1. Kakve su posljedice traumatskih dogaaja na mentalno zdravlje. Ovo podrazumijeva psiholoske teskoe i razvoj psihijatrijskih poremeaja, najcese PTSP i depresivne poremeaje. Kolika je psihijatrijska morbidnost i psiholoska tjeskoba u tri grupe. Koliki je utjecaj postojeih socijalnih i kulturoloskih faktora na sposobnosti pojedinaca da se prilagode i suoce sa velikim gubitkom i radikalnim promjenama zivotnih okolnosti. Meu ostalim, ovdje su razmatrani sljedei faktori obrazovanje, bracno stanje, religiozna vjerovanja, pristup zdravstvenim ustanovama. Takoer e se ispitivati nasilje u kui. Kakav je odnos izmeu dijagnoza, simptoma, broja i jacine spoljnjih stresora. Uzorak Uzete su tri grupe zena starosne dobi od 20 do 50 godina. Od Centra za socijalni rad grada Sarajeva i Psihijatrijske klinike dobili smo informacije o socijalnim i ekonomskim uslovima zena u Sarajevu. Instrumenti i varijable Ispitanicama su dati sljedei upitnici, a provedeni su i strukturirani intervjui: · · Opi upitnik za ispitivanje prijeratnog i tekueg socijalnog okruzenja ispitanika, ukljucujui porodicnu strukturu, ekonomsku situaciju, materijalne gubitke i finansijsku podrsku. Ovaj upitnik je kreiran iskljucivo u svrhu ovog istrazivanja. Harvard trauma upitnik The Harvard Trauma Questionnaire ­ HTQ; Mollica i drugi, 1993. Ova skala sluzi za mjerenje zastupljenosti PTSP-a sest mjeseci nakon prezivljene trauma. Ispituje i traumatske dogaaje i simptome. Hopkinsova cek-lista simptoma The Hopkins Symptom Checklist-25; Mollica i drugi, 1987 uzeta je kao dodatak Harvardovom trauma upitniku jer procjenjuje simptome depresije i anksioznosti. Skala samopostovanja The New York State Self Esteem Scale, Rosenberg, 1976 ispituje karakteristike licnosti i mehanizme suocavanja. · · Prikupljene informacije mogu se prikazati kao sljedee grupe varijabli: · · · Opi demografski podaci npr. Ratna traumatska iskustva ­ podjeljena prema dnevnim zivotnim uslovima: pod opsadom npr. Podkategorije ratnih trauma bi mogle ukljucivati hapsenje, ranjavanje, smrt ili nestanak clanova porodice. Rezultati Tabela 1: Psihosocijalna prilagodba i. Raseljene zene ­ zrtve etnickog cisenja ­ pokazuju najvei nivo psihopatologije i slabe socijalne prilagodbe. Meutim, kolicina i ozbiljnost stresora kod ove grupe su, takoer, znacajno visoki ­ nedostatak hrane i sklonista, broj nastradalih clanova porodice, prisilni rad, pretrpljena steta i slabo zdravlje njihove djece. Nijedan ispitanik iz ove grupe nije bio posteen psiholoskog nasilja, a 66% ispitanica je izgubilo djecu ­ mnoge od njih su svjedocile ubistvima svoje djece. Kod 75% ispitanica su djeca bila zarobljena, kod 79% su muzevi bili u zarobljenistvu, a kod 80% su muzevi nastradali. Osim toga, ­ interesantno je to da je grupa povratnika pokazala 10% vise depresije u odnosu na druge dvije grupe. Mogue je ispitati da li je status izbjeglice, a potom status povratnika iz izbjeglistva na ispitanike utjecao kao sekundarna i tercijarna trauma. Nazalost, uzorci su bili isuvise mali da bi se na osnovu ove studije doslo do takvih podataka ­ ali na to treba ispitati u nekoj od narednih studija. Sto se tice varijabli koje su povezane sa patologijom, najznacajniji prediktor PTSP-a, slabog socijalnog funkcioniranja i niskog nivoa samopostovanja je svjedocenje ratnim stradanjima. Jasno je da je ovo znacajan faktor u razvoju psihijatrijskih 29 poremeaja ili prilagoavanja teskim uslovima. Meutim, nije jasno zbog cega ovaj faktor ima jaci utjecaj od licne fizicke patnje. U tom kontekstu, svjedocenje ratnim stradanjima je bilo gotovo jednako prisilnom svjedocenju ­ a to je, dakle vid mucenja. Ovakvi rezultati su konzistentni sa nalazima drugih studija koje mucenje smatraju kljucnim faktorom za razvoj posttraumatskog stresnog poremeaja. Dogaaji koji su povezani sa neprijateljskom okupacijom ­ npr. Ostali prediktori su uglavnom bili povezani sa teskim ratnim traumatskim dogaajima, s razlikama u odnosu na starosnu dob ­ koja je, iako je slabiji prediktor, ukazala na trend da kod mlaih grupa od 20-30 god postoji manja vjerovatnoa da e razviti PTSP, ili da e imati manji nivo samopostovanja u odnosu na druge dvije starosne grupe. Sljedei veoma vazan rezultat je podatak da je dobro zdravstveno stanje konzistentno djelovalo kao zastitni faktor u razvoju patologije, dok je slabo zdravstveno stanje prediktor za razvoj patologije. Nazalost, procjena opeg zdravlja nije bila dovoljno sofisticirana da bi osigurala pouzdane zakljucke u ovom istrazivanju, ali takvi rezultati zahtijevaju opseznije istrazivanje. Ovi, i drugi nedostaci, poteskoe i dileme ilustriraju nesuglasje izmeu teorije i prakse, koje je veoma cesto kljucna tacka kod istrazivanja konflikata. Bosna sluzi kao dobar primjer populacije koja je postala fokusom novinara i humanitarnih radnika, a gdje priroda i stepen traumatskih dozivljaja cesto nadilaze kapacitet inozemnih programama koji se njima bave. Meunarodne agencije za pruzanje pomoi nude programe koji nisu uvijek u skladu sa kulturoloskim i socijalnim normama zrtava. Zrtve su iscrpljene konstantnim neuspjesima tarapeutskih modela koji su koristeni izvan kulturoloskih sredina za koje su prvenstveno kreirane. Bolje razumijevanje uzajamnog dejstva traume i kulture je od velike vaznosti za razrjesavanje mreze uzrocnih i zastitnih faktora koji imaju za posljedicu podnosenje trauma, podlijeganje traumama ili oporavljanje od trauma de Vries, 1996. Pored kulturoloskih razlika, neprikladnost inozemnih terapijskih modela moze biti uzrokovana i samom prirodom traume i, u znacajnoj mjeri, okruzenjem. Reakcije na traumu mogu biti ekstremne i odgoene, a javljaju se u totalnom odsustvu bilo kojeg vida podrske, porodicne, socijalne, pravne, finansijske ili medicinske. Zrtve se i dalje suocavaju sa velikim prakticnim problemima koji nisu uvrsteni u veini zapadnih terapijskih modela. Bolje shvatanje raznolikosti i intenziteta ovih trauma je od krucijalne vaznosti za empirijske studije PTSP-a, i za planiranje klinickih tretmana za takve poremeaje Fontana, str. I pored znacajne medijske paznje i vaznih anegdotskih zapazanja, veoma je malo sistematski dobivenih informacija o prirodi i dominantnosti traumatskih iskustava kod civila u Bosni Goldstein i drugi, 1997. Strukturirano istrazivanje u geografskom kontekstu i u saradnji sa lokalnim vlastima, uz koristenje kulturoloski osjetljivog instrumentarija i metoda je fundamentalni preduslov za dugorocno rjesenje. The Ethics of Conducting Research in War-torn Contexts. The Epidemiology of PTSD: A Comprehensive Review of the International Literature. Washington DC: American Psychological Association. To make a drama out of trauma is fully justified. Ways of Coping Questionnaire. War Zone Traumas and PTSD Symptomatology. Journal of Nervous and Mental Disease, 180 12 , 748-755. War Experiences and Distress Symptoms of Bosnian Children. Indochinese Versions of the Hopkins Symptoms Checklist-25: A screening instrument for the psychiatric care of refugees. American Journal of Psychiatry, 144. Izgleda da izbjeglistvo kao konglomerat gubitaka predstavlja jos moniji faktor rizika za perzistenciju PTSP-a. Na uzorcima afganistanskih i kambodzanskih izbjeglica koje zive u SAD ustanovljena je prevalencija PTSP-a od 45 - 86% Blair, 2000; Cheung, 1994. Nalazi sugerisu da kumulativnost trauma narocito smrt bliskih osoba i stresori u toku adaptacije znacajno poveavaju vulnerabilnost, te da je socijalna podrska znacajan faktor prevladavanja PTSP-a Kleber i Brom, 1992; Cheung, 1994; Malekzai, Niazi, Paige, Hendricks i suradnici. Podataka o prevalenciji PTSP-a na teritoriji bivse Jugoslavije nema mnogo, ali nema sumnje da posljedice blokirane prorade traumatskih iskustava postaju sve evidentnije kako vrijeme odmice. Meu izbjeglicama u kolektivnim centrima naena je prevalencija PTSP-a od 26% Harvard Program u Refugee Trauma, Harvard School of Public Health, Harvard Medical School i Ruke NGO, 1996 do 35% Powell, Rosner i Butollo, 2000 , a meu hrvatskim vojnicima kree se od 14% do 31% Gustovic-Ercegovac i Komar, 1994. Tri godine nakon rata u BiH, od PTSP-a pati oko 10 - 18% domicilnog stanovnistva Banja Luke i Sarajeva Powell, Rosner i Butollo, 2000. Problem Oko treinu stanovnistva Republike Srpske 420 000 cine izbjeglice. Veina muskaraca je nekoliko godina bila na ratistu, 12191 osoba je poginula, a nekoliko hiljada proglaseni su nestalim. Nakon gubitka bliskih osoba, direktne zivotne ugrozenosti, licnog ranjavanja i svjedocenja nasilju, zivot se nastavio u nestabilnom socio-ekonomskom okruzenju privredni zastoj, razorena socio-ekonomska i fizicka infrastruktura, nezaposlenost, politicka previranja. Ovaj rad fokusira se na pitanja: Kakav je efekat izbjeglistva i kumulacije nekih ratnih trauma na perzistenciju PTSP-a u postojeem socio-ekonomskom kontekstu? Ocekujemo da je rizik hronifikacije PTSP-a kod izbjeglica znacajno vei u odnosu na domicilnu populaciju, a simptomi znacajno ucestaliji. Izbjeglice koje su dozivjele: a smrt bliskih osoba, b neposrednu zivotnu ugrozenost, c svjedocenje tuoj smrti ili d iskustva borbe, imat e znacajno ucestalije simptome PTSP-a u odnosu na domicilnu populaciju koja je dozivjela slicne ili iste traumtske dogaaje. Izbjeglice koje su dozivjele: a smrt bliskih osoba, b neposrednu zivotnu ugrozenost, c svjedocenje tuoj smrti ili d iskustva borbe, imat e znacajno ucestalije simptome PTSP-a u poreenju sa izbjeglicama koje nisu dozivjele takvu vrstu traumatskih dogaaja.. Uzorak i metod Fond za obuku, istrazivanje i javne radove RS angazovao je 1998. Iz obimnog istrazivackog projekta izdvojit emo samo rezultate relevantne za sagledavanje efekata izbjeglistva na hronifikaciju PTSP-a. Testiranje je obavljeno grupno, a ispitanicima je garantovana diskrecija. Naveli smo da rezultati nee imati utjecaja na pomo pri zaposljavanju i da e analiza grupnih rezultata posluziti kreiranju programa psiholoske pomoi. Selekciju prigodnog uzorka od 229 nezaposlenih su izvrsili zavodi za zaposljavanje postujui liste prioriteta. Obimnom baterijom je ispitano 180 muskaraca 78. Dominira srednja strucna sprema 78. Instrumenti Lista zivotnih dogaaja inventarise 65 stresnih-traumatskih ratnih i poslijeratnih iskustava, te identifikuje kumulativnu izlozenost. Cek-lista simptoma PTSP-a je lista samoprocjene sastavljena prema DSM-IV DSMIV, 1996; Pynoos, Layne, Saltzman i Sandler, 1998. Ima 17 tvrdnji koje ispituju prisustvo simptoma u posljednjih mjesec dana. U odnosu na 5. Analiza statisticki znacajnih razlika u ucestalosti simptoma PTSP-a Scheffe-ov test multiplih poreenja pokazuje da su potvrene hipoteze pod 2 i hipoteza 3a. Traumatski efekti ucesa u borbi, neposredne zivotne ugrozenosti i svjedocenja tuoj smrti tri godine nakon rata nisu tako izrazeni kod domicilne populacije. Kumulacija izlozenosti pojedinacnim ratnim traumatogenim iskustvima, kod 35 izbjeglica ne dovodi do ucestalijih simptoma, osim kada je u pitanju smrt bliskih osoba. Diskusija i zakljucak Izbjeglistvo samo po sebi predstavlja konglomerat materijalnih, psiholoskih i socijalnih gubitaka. Rezultati pokazuju da dodatna izlozenost traumatskim dogaajima neposredna ratna opasnost, ucese u borbi, svjedocenje smrti u veini slucajeva ne poveava vulnerabilnost u izbjeglistvu. Cini se da efekat pojedinacnih ratnih traumatogenih iskustava vremenom blijedi. Ucestale poslijeratne teskoe nakon izbjeglistva i borba za rjesavanje bazicnih egzistenicijalnih problema mogu blokirati proradu i prevladavanje proslih iskustava. No, ne treba zaboraviti da ne postojanje statisticki znacajnih razlika u ucestalosti simptoma jos nista ne govori o ne postojanju razlika u ozbiljnosti simptoma i uticaju na funkcionalnost osobe. Simptomi koji se rijetko javljaju mogu biti veoma intenzivni i ozbiljno ometati psihosocijalno funcionisanje. Pri kreiranju programa psihosocijalne podrske u zajednici i klinickom radu treba voditi racuna o ovoj veoma vulnerabinoj populacij, tj o izbjeglicama koje su pretrpjele i smrt bliskih osoba. Risk factors associated with PTSD and major depression among Cambodian refugees in Utah. Psychometric properties of the PTSD Checklist PCL. Behaviour Research and Therapy, 34 8 , 669-673. Post traumatic stress among Cambodian refugees in New Zealand. International Journal of Social Psychiatry, 40 1 , 17-26. Dijagnosticki i statisticki prirucnik za dusevne poremeaje DSM-IV 1996. Cetvrto izdanje, meunarodna verzija. Socijalna integracija hrvatskih vojnika sa problemima prilagodbe. Zagreb: Institut za primijenjena drustvena istrazivanja. Harvard Program in Refugee Trauma, Harvard School of Public Health, Harvard Medical School i Ruke NGO. Trauma and Disability: Long-term Recovery of Bosnian Refugees. Understanding Post-traumatic Stres ­ A psychosocial Perspective on PTSD and Treatment. Coping with trauma: theory, prevention and treatment. Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Survey Research and Field Design for the Study of PostTraumatic Stress Disorder. U: Trauma and Healing under War Conditions. Zagreb Area Office: WHO. Posttraumatic Stress Disorder: A model of the longitudinal course and the role of risk factors. Journal of Clinical Psychiatry, 61 51 , 15-20. Modification of CAPS-1 for diagnosis of PTSD in Afghan refugees. Journal of Traumatic Stress, 9 4 , 891893. Izvjestaj Uredu federalnog vladinog komesara za povratak izbjeglica, reintegraciju i povezanu rekonstrukciju u Bosni i Hercegovini. Prirucnik za rad sa adolescentima traumatizovanim u ratu radni materijal. Banjaluka: UNICEF ­ Republicki prosvjetno pedagoski zavod. Generational differences in psychosocial adaptation and predictors of psychological distress in a population of recent Vietnamese immigrants. Journal of community Health. Prospective study of posttraumatic stress disorder and depression following trauma. American Journal of Psychiatry, 155, 630-637. Zivotne krize i njihovo prevazilazenje. Prije nego se pree na razmatranje strukture raseljenih porodica u bioloskom i socio-ekonomskom pogledu, potrebno je objasniti klasicnu tipologiju porodice. Klasicna podjela porodice na nepotpunu i potpunu porodicu u normalnim okolnostima bez rata bi znacila: · · potpuna porodica: otac, majka i djeca; nepotpuna porodica: bez jednog roditelja umrli, razvedeni. U slucaju ovog istrazivanja potpuna porodica bi imala isto znacenje, dok je nepotpuna porodica ona gdje je jedan roditelj ili su oba roditelja ubijeni. Uz to, pitanje je: da li e se oni roditelji koji se vode kao nestali, odvedeni u logor i zarobljeni, vratiti zivi. Osim ove podjele postoji nuklearna ili jezgrovna i prosirena porodica. Nuklearnu porodicu cine: otac, majka, djeca, a prosirenu sa jednim ili vise clanova koji su u srodstvu sa clanovima nuklearne porodice, a to su najcese: jedan ili oba roditelja sa suprugove strane, jedan ili oba roditelja sa suprugine strane ili muzevljeva braa ili sestre. Empirijski dio istrazivanja Cilj istrazivanja Cilj istrazivanja je ispitivanje strukture raseljenih porodica prognanika prihvaenih u Zenici, raseljenih sa ratom zahvaenih podrucja R BiH. Metod, tehnike i instrumenti istrazivanja Ovo istrazivanje je projektovano i provedeno kao empirijsko-neeksperimentalno, pri cemu je koristena tehnika anketiranja, a u realizaciji istrazivanja koristen je i analiziran Upitnik za prognanike. Ovaj upitnik je primjenjivan u Centru za istrazivanje ratnih zlocina i zlocina genocida nad Bosnjacima prilikom evidentiranja prognanika od juna 1992. Istrazivanje je sprovedeno na slucajnom uzorku od 10% dostupnih upitnika, sto je rezultiralo uzorkom od 244 ispitanika od kojih je svaki govorio za porodicnu grupu sa kojom je dosao. Sva ova mjesta je agresor nasilno osvojio i pripojio Republici Srpskoj, u smislu provoenja etnickog cisenja. Po nacionalnoj strukturi prognanih pristiglih u Zenicu i registrovanih u Centru za istrazivanje ratnih zlocina genocida nad Bosnjacima, 98,36% cine Bosnjaci, 0,8% Hrvati, 0,40% Albanci i 0,40% ostali koji su u mjesovitim brakovima. Najuobicajeniji oblik porodice bile su majke sa djecom 26. Naime, iz politike koju agresor provodi najvei broj muskih odveden je u logor ili se vodi kao nestao ili je ubijen, a oni koji su uspjeli da se ukljuce u Armiju R BiH, najcese su ostali na ratistima. Starosna struktura davalaca izjave i clanova njihove nuklearne i prosirene porodice smjestenih u Zenici je sljedea: sve starosne skupine su zastupljene, od djece do osoba starijih od 76 godina. Njih 38% mlai su od 20 godina. S obzirom da su u Zenicu najcese pristizale majke sa djecom to su i podaci o zanimanju davalaca izjave u skladu sa nasim ocekivanjima: domaica ima 36,88%, a proizvodnih radnika 28,28%, dok su ostale kategorije prilicno ujednacene. Vrijeme zadrzavanja na putu od datuma progonstva do datuma prihvata u Zenici ukazuje da je 75,82% anketiranih sa clanovima svoje nuklearne i prosirene porodice provelo do mjesec dana na putu. Cak 24,18% anketiranih u logoru prezivjelo je batinanje, ponizenje, unakazenja, izgladnjivanja, mucenja zeu, prisilan rad i ostalo otimanje zlatnog nakita i vrijednih stvari. Procenat od 43,85% anketiranih je prezivjelo torture van logora. Podaci o imovinskom stanju ovih ljudi pokazuju da su svi ispitanici imali kue, a bilo je i onih koji su posjedovali cak i tri kue i da su te kue najcese najprije opljackane, a zatim spaljene. Navodili su, takoer, posjedovanje drugih objekata garaze, stale i farme , zatim stoku, alat i masine, a neki, privatni obrt i motorna vozila. Iz svega ovoga se da zakljuciti da su anketirani u veini slucajeva bili prosjecnog imovinskog stanja. Struktura clanova nuklearne i prosirene porodice ispitanika koji su ubijeni, nestali, zarobljeni, odvedeni u logor, umrli i koji se nalaze u progonstvu van Zenice je: 79,68% muskaraca, a 20,32% zena. Prema dobijenim podacima najvei broj muskaraca clanova nuklearne i prosirene porodice odvedeno je u logor 48,62% , dok se 73,85% zena vodi kao nestalo. Ostali oblici nasilja su dosta ujednaceni. Ovi rezultati potvruju dosadasnja saznanja o postupcima koje agresor sprovodi odvodei muskarce u logore ili ubijajui ih. Najcese navoeni razlog za odsustvo djece od 10 godina je da su proglaseni nestalim 58,62% ; svi drugi 41,38% djece su jos uvijek u izbjeglistvu negdje van 39 Zenice. S obzirom na starosnu strukturu odraslih clanova nuklearnih i prosirenih porodica i roaka koji su ubijeni, nestali, odvedeni u koncentracione logore, zarobljeni, umrli ili u izbjeglistvu negdje van Zenice, rezultati pokazuju da su zastupljene sve starosne skupine, cak i osobe starije od 76 godina 1,87%. Zakljucak Mnoge porodice koje su prije funkcionisale kao nuklearne sada, usljed izmijenjenih uslova zivota, funkcionisu kao prosirene porodice povezujui se linijom rodbinskih veza u jedno domainstvo koje se ponekad sastoji i od vise nuklearnih porodica. Ovo istrazivanje ukazuje da e se u budunosti vjerovatno pojaviti vei broj nepotpunih porodica, jer i nasi podaci pokazuju da se najvei broj muskaraca nalazi u logoru ili se vode kao nestali ili ubijeni. Borei se sa raznolikim problemima da zadovolji svoje potrebe, pojedinac izgrauje stavove. Pojedinac e izgraditi nepovoljne stavove prema objektima i osobama koje ga sprecavaju da ostvari svoje ciljeve. Cilj istrazivanja Cilj provedenog istrazivanja je bio da se utvrde i rangiraju stavovi raseljenih ljudi prema izbjeglistvu i prema onima koji su ispitanike doveli u ovaj polozaj, kao i stavove prema trajanju rata i povratku kui. Hipoteze · · · · · · Pretpostavljamo da ispitanici imaju negativne stavove prema izbjeglistvu. Najvjerovatnije je da se ispitanici zele vratiti u svoja prijeratna mjesta stanovanja. Moze se pretpostaviti je da ispitanici osjeaju mrznju prema onima koji su ih protjerali. Pretpostavljamo da po povratku u mjesto prijeratnog boravka ispitanici sa svojim komsijama nee zivjeti kao i prije rata. Najvjerovatnije je da nacin na koji su ispitanici prognani utjece na osjeanja prema onima koji su ih prognali i nacin kako e s njima ponovo zivjeti. Pretpostavljamo da su ispitanici kao prognanici zadovoljni kako su ih primili Zenicani. Uzorak Istrazivanje je realizirano na slucajnom uzorku, u koji su ispitanici birani sa spiska izbjeglih lica tako da je svaki peti ispitanik sa spiska izbjeglih lica na izbjeglickim punktovima bio uvrsten u uzorak. Ispitivanje je obavljeno u periodu oktobarnovembar 1992. U to vrijeme je, prema evidenciji Centra za socijalni rad u Zenici, bilo registrirano 6000 izbjeglica. Zbog materijalnih uslova nemogunost nabavke papira za ankete odlucili smo se za 5% uzorak u odnosu na populaciju, sto zadovoljava metodoloske kriterije. Uzorak je cinilo 200 ispitanika. U definiciji uzorka 41 ogranicili smo se na starosnu dob ispitanika, tako da je donja starosna granica iznosila 16 godina. Mjerni instrumenti U istrazivanju je koristen «Upitnik za izbjeglice» specijalno konstruiran za ovo istrazivanje. U Upitniku se nalaze i dvije skale: Skala stavova prema izbjeglistvu i statusu izbjeglice koja se sastoji od 10 tvrdnji koje su procjenjivane na skali Lickertovog tipa. Spielbergova skala za ocjenu vlastitog osjeanja. Postupak Istrazivanje je projektirano kao empirijsko-neeksperimentalno. Rezultati · Podskup pitanja bio je ocijenjen s obzirom na to koliko su bili cesti potvrdni odgovori. Sa najveim brojem ponuenih tvrdnji ispitanici se potpuno i uglavnom slazu. Velika veina, 92%, ispitanih zeli da se vrati u mjesto odakle su prognani, 4% se nikada ne bi zeljelo vratiti, a 3% ne zna. Manji broj ispitanika osjea mrznju prema onima sto su ih prognali, a vise od polovine ispitanih 79% zele da oni sto su ih prognali dozive isto iskustvo progonstva. Ukupno 42% ispitanih nikada vise ne zeli zivjeti sa svojim komsijama. Isto toliko zeli zivjeti s njima samo uz veliki oprez, a kao i ranije 14,5%. Najvei broj ispitanika koji su protjerani prije pocetka rata, sa svojim komsijama zeli zivjeti uz veliki oprez, a oni koji su protjerani u toku rata ne zele zivjeti s njima. Najvei boj ispitanika ima zelju da se vrati u mjesto iz kojeg je prognan, ali tesko da mogu ponovo zivjeti sa svojim komsijma onako kao sto su zivjeli prije rata. Najvise ispitanika zeli da i komsije dozive isto ono sto se njima samima dogodilo ispitanicima. Uocene tendencije su nam posluzile kao orijentacija za pruzanje prve psiholoske pomoi na izbjeglickim punktovima, sto nam je u to vrijeme, kao i u narednim godinama rata, bio prvenstveni cilj. Ovo istrazivanje je provedeno u saradnji sa Odsjekom za psihologije u Sarajevu prof. Dizdarevi i Banja Luci prof. Turjacanin Teorijska osnova Premda se mnoge studije bave psihosocijalnim posljedicama rata kod vojnika, svega nekoliko objavljenih studija obrauje psiholoske simptome kod ope populacije, a gotovo da ne postoji studija koja opisuje i uporeuje podgrupe izbjeglica-povratnika, raseljenih lica i osoba koje su vrijeme rata provele u regionu. Ova studija predstavlja ispitivanje dozivljenih ratnih dogaaja, iskustva dozivljena tokom bijega, trenutni smjestaj i psiholosku simptomatologiju kod odraslih. Studija se fokusira na diferencijalni utjecaj bijega, izbjeglistva i raseljavanja na posttraumatski stresni poremeaj cetiri godine nakon rata. Posebno smo bili zainteresirani za ulogu vanjskih stresora kakvi su ratna iskustva i iskustva dozivljena tokom bijega kao i demografskih karakteristika starosnu dob, spol, obrazovanje, itd. Hipoteze · Traumatska iskustva dozivljena tokom rata, bilo da se ticu ispitanika ili njihovih najdrazih, dogaaji koji su se desili za vrijeme bijega i u izbjeglistvu kao i trenutni stresori povezani su sa PTSP-simptomima cetiri godine nakon zavrsetka rata. Demografske varijable kao naprimjer starosna dob, spol i obrazovanje su dobri prediktori posttraumatskog stresnog poremeaja. · Uzorak Svi ispitanici su bili odrasle osobe starosne dobi izmeu 16 i 65 godina koji su prije rata zivjeli na podrucju koje se tada zvalo Jugoslavija. Formirano je 5 grupa ispitanika: 1. Ispitanici iz ovog uzorka su birani po principu slucajnog uzorka sa liste dobivene u mjesnoj zajednici ili sa liste preuzete iz svakog od kolektivnih centara. Pored toga, svaki uzorak je stratificiran kako bi se osigurao priblizno jednak broj muskaraca i zena u svakoj starosnoj grupi. Glavni instrumenti procjene, upitnici, itd. · Pored opseznog demografskog ispitivanja, primijenjeno je nekoliko upitnika koji pokrivaju: · · · · Dogaaje za vrijeme bijega Flightpaths Inventory, FPI; Powell, Rosner i Butollo, 1999 ; Informacije o okolnostima povratka Dodatne informacije od bivsih izbjeglica iz inostranstva; Powell, Rosner i Butollo, 1999 ; Trenutni smjestaj i uslovi zivota Uslovi trenutnog smjestaja i zivota; Powell, Rosner i Butollo, 1999 ; Stavovi prema integraciji i identifikaciji sa svojom zemljom i zemljama domainima Upitnik o integraciji i identifikaciji; Powell, Rosner i Butollo, 1999. · · Za procjenu trenutnih simptoma PTSP-a adaptirana je Skala simptoma PTSP-a Foa, Cashman, Jaycox i Perry, 1997. S obzirom da je originalna skala kreirana za civilnu populaciju u vrijeme mira, mi smo originalni upitnik o traumatskim iskustvima u prvom dijelu skale zamijenili upitnikom koji je prilagoen specificnoj ratnoj situaciji u Sarajevu Lista ratnih iskustava, Powell, Krüssmann, Rosner i Butollo, 1998. Rezultati Svi ispitanici su pretrpjeli uzasne licne gubitke. Raseljene osobe, i u Sarajevu, i u Banja Luci, prezivjele su najvei broj traumatskih dogaaja tokom rata u prosjeku 12. Raseljene osobe koje zive u kolektivnim centrima u blizini Prijedora i Banja Luke su iskusile u prosjeku 10 ratnih dogaaja. Povratnici i raseljene osobe su provele dosta vremena u privremenom smjestaju i kolektivnim centrima. Ispitanici u kolektivnim centrima izlozeni su visokom stepenu svakodnevnih stresora kao sto su nezaposlenost, lose zdravlje i privremeni smjestaj. Da bi se procijenila kolicina varijance koju objasnjava svaka grupa prediktorskih varijabli, provedena je hijerarhijska regresijska analiza vidi Tabelu 1. Prognoza je porasla na 22% nakon sto su ratni dogaaji uvrsteni u jednacinu. Dogaaji vezani za bjekstvo, kao naprimjer mjeseci provedeni u kolektivnim centrima, dani bez smjestaja ili traumatski dogaaji tokom izbjeglistva, nisu popravilli ovu prognozu. U treem modelu u jednadzbu su uvrsteni trenutni stresori sto je rezultirarlo znacajno boljom prognozom ­ do 26% objasnjene varijance. To dakle ukazuje da trenutni stresori igraju malu ali znacajnu ulogu u odrzavanju PTSP-a. Zakljucak Rezultati pokazuju da varijable ratnih dogaaja predviaju substancijalnu kolicinu varijance u simptomatologiji PTSP-a. Korigirani R2 od 0,22 ili 22% moze se uporediti sa iznosom varijance koja se navodi u literaturi o utjecaju traumatskih stresora. Neocekivan je rezultat da dogaaji i okolnosti bjekstva i izbjeglistva ne pojasnjavaju substencijalni i znacajan iznos PTSP varijance. The validation of a self-report measure of posttraumatic stress disorder: The Posttraumatic Diagnostic Scale. Psychological Assessment, 9 4 445-451. Checklist of War Events. München: Psychologisches Institut der LMU. Current Accommodation Status and Intentions. München: Psychologisches Institut der LMU. München: Psychologisches Institut der LMU. Questionnaire on Integration and Identification. München: Psychologisches Institut der LMU. Uvod Primijeneno je da osobe koje su prezivjele razlicite traume, pored psihickih i tjelesnih tegoba, dozivljavaju takoer i pozitivne promjene. Prema nasim saznanjima, do sada nije bilo studija koje su sistematski ispitivale posttraumatski rast meu opom populacijom nakon traumatskih dogaaja akumuliranih tokom rata. Ova studija je ispitala posttraumatski rast meu bivsim izbjeglicama i raseljenim licima koje trenutno zive u Sarajevu, Bosna i Hercegovina. Veina ovih ljudi je tokom rata u bivsoj Jugoslaviji pretrpjela znacajan broj traumatskih dogaaja. Ipak, zivot u Sarajevu tece dalje. Da li bar neki ljudi napreduju, ili svi tek prezivljavaju? Za procjenu posttraumatskog rasta u ovoj studiji odabran je Upitnik posttraumatskog rasta The Posttraumatic Growth Inventory ­ PTGI; Tedeschi i Calhoun, 1996. Rezultati iz literature Razlike u posttraumatskom rastu s obzirom na starosnu dob u vrijeme traumatskog dogaaja, najcese nisu uope testirane; a cak i kad se testiraju, pokazuje se da godine obicno ne utjecu na rast Lehman, Davis, DeLongis, Wortman, Bluck, Mandel i Ellard, 1993; Maercker, Herrle i Grimm, 1999; Collins, Taylor i Skokan, 1990; Tedeschi i Calhoun, 1996; Polatinsky i Esprey, 2000; Krizmanic i Kolesaric, 1996. Tabela 1 daje kratak prikaz aritmetickih sredina rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta dobivenih u studijama gdje je razmatran utjecaj razlicitih stresnih situacija razlicitog intenziteta na rast. Odnos izmeu intenziteta stresa i rasta se moze protumacitu tzv. Psihometrijske osobine prevedene skale su adekvatne. Starosna dob ne utjece na posttraumatski rast 3. Aritmeticka sredina ukupnih rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta je niza od onih dobivenih u studijama sa ispitanicima koji su prezivjeli druge vrste ekstremnih stresova. Metoda Instrumenti Socio-demografski podaci Socio-demografski podaci mjereni su posebnim upitnikom. Meu sociodemografskim varijablama, za potrebe ove studije, analizirana je samo starosna dob ispitanika. PTGI Originalna verzija instrumenata je prevedena i ako je bilo potrebno, za pojedine cestice, adaptirana. Uzorak i sakupljanje podataka Podaci analizirani u ovom radu su dio baze podataka jednog veeg projekta kojeg je vodio nas Institut 1998. Kriteriji za odabir ispitanika su bili slijedei: odrasle osobe izmeu 16 i 65 godina koji su zivjele na prostorima bivse Jugoslavije od 1980. U ovoj studiji analiziraju se podaci za: 75 bivsih izbjeglica koji su bili u izbjeglistvu izvan prostora bivse Jugoslavije duze od 12 mjeseci u periodu od 1991. Uzorak interno raseljenih lica ukljucuje osobe koje su zbog rata bile prognane ali koje sada zive u svojim prijeratnim domovima. Obje grupe ispitanika su dozivjele sirok spektar ratnih iskustava. U veini slucajeva, dok su boravili u inostranstvu, pretrpjeli su gubitak clanova porodice koji su ostali na prostorima bivse Jugoslavije. Uzorci su stratificirani kako bi bio osiguran priblizno jednak broj muskih i zenskih ispitanika i u tri dobne grupe. Ciljna grupa za uvrstavanje u ovu studiju je izabrana po principu slucajnog uzorka sa liste koju su smo dobili u 16 mjesnih zajednica u Sarajevu. Anketari su bili parovi studenata zavrsne i tree godine studija psihologije. Uzorci su opisani u Tabeli 2. Preliminarna faktorska analiza je pokazala da pet originalnih faktora mogu biti zasebno reproducirani. Eksploratornom analizom je zatim dobivena bolja solucija od tri faktora, koja se ugrubo uklapa u originalnu konceptualizaciju Tedeschia i Calhouna 1995. Hipoteza 2 Druga hipoteza je bila da starosna dob ne utjece na posttraumatski rast. Rezultati starije grupe su znacajno nizi od rezultata najmlae grupe koja ima najvise rezultate. Hipoteza 3 Posljednjom hipotezom je pretpostavljeno da je aritmeticka sredina ukupnih rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta znatno manja od one dobivene u studijama sa osobama koje su prezivjele druge vrste ekstremnih stresova. Diskusija i zakljucci Iako faktorska struktura originalnog instrumenta ne moze biti savrseno reproducirana, istrazivacko rjesenje od 3 faktora koje smo dobili na ovom uzorku moze se dobro interpretirati na osnovu literature iz ove oblasti. Meutim, ukupne korigovane aritmeticke sredine su, uprkos tome veoma niske u poreenju sa drugim studijama. Cini se nevjerojatnim da se ovi niski rezultati mogu pripisati samo kulturalnim razlikama koje su postojale prije rata. Stavise, vjerovatnije je da je kod nasih ispitanika proces adaptacije na uzasne dogaaje bio sprijecen, ne samo zbog kumulativnih efekata traumatskih dogaaja ve i zato sto je pored razaranja na individualnoj razini doslo do promjena, potresa i razaranja mikro i makro sistema koji ih okruzuju. Postoji veoma jak utjecaj starosne dobi, pogotovu kod prvog faktora. Zahvalnice: Ovo istrazivanje je sprovedeno u suradnji sa Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit i Volkswagen-Stiftung Volkswagen Foundation , Njemacka. Iskreno zahvaljujemo graanima Sarajeva koji su odgovarali na pitanja, zaposlenicima i studentima Univerziteta u Sarajevu, te sluzbenicima cetiri Mjesne zajednice u Sarajevu. A correlational test of the relationship between posttraumatic growth, religion, and cognitive processing. Journal of Traumatic Stress, 13, 521-527. A better world or a shattered vision? Changes in life perspectives following victimisation. Social Cognition, 8, 263-285. A salutogenic model of psychosocial help. Review of Psychology, 3, 69-75. Positive and negative life changes following bereavement and their relations to adjustment. Journal of Social and Clinical Psychology, 12, 90-112. Dresdener Bombennachtsopfer 50 Jahre danach: Eine Untersuchung patho- und salutogenetischer Variablen. Persönliche Reifung durch Belastungen und Traumata: Validierung zweier deutschsprachiger Fragebogenversionen. Trauma symptom correlates of criminal victimisation in an urban community sample. Journal of Psychology in Africa, 10, 49-62. An assessment of gender differences in the perception of benefit resulting from the loss of a child. Journal of Traumatic Stress, 13 4 , 709-718. Flight Paths: Report to the Office of the German Federal Government Commissioner for the Return of Refugees, Reintegration and related Reconstruction in Bosnia and Herzegovina. The Posttraumatic Growth Inventory. Journal of Traumatic Stress, 9, 455-471. Posttraumatic growth: conceptual issues. Posttraumatic Growth: Positive changes in the aftermath of crisis. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. U svim ratovima koji su voeni u dvadesetom vijeku gubici zbog psihickih poremeaja bili su veliki. Grinker 1945 , Fugley 1977 , Wilson 1993, 1994 , Kleber i Brom 1993 , Van der Kolk i Saporta 1993 , Solomonova 1993 i mnogi drugi autori, ukazali su na tezinu psihicke traume i simptoma PTSP-a kod vojnika u ratu. Stetni efekti stresa iz borbe su siroko rasprostranjeni, duboki i dugotrajni. Predmet ovog istrazivanja je utvrditi intenzitet ratnih trauma i simptoma PTSP-a kod vojnika za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini, te ispitati do kakvih promjena dolazi u strukturi ponasanja kod onih koji su razvili PTSP. Takoer, zeljeli bismo utvrditi povezanost PTSP-a sa odreenim biografskim varijablama. Hipoteze · · · Tezina i broj traumatskih iskustava uticu na stepen razvijenosti PTSP. Prisutnost PTSP-a utice na znacajne promjene u strukturi ponasanja i emocionalnog funkcionisanja. Tezina traumatskog odgovora i intenzitet simptoma PTSP-a mogu se predvidjeti odreenim biografskim varijablama. Koristeni instrumenti · · · · · Upitnik traumatskog iskustva sa simptomima PTSP, kojeg su prema kriterijima DSM-IV 1994 konstruisali autori ovog rada, sa petostepenom skalom za odreivanmje tezine traumatskog iskustva i ucestalosti simptoma PTSP; Profil - index emocija Baskovec i sar. Rezultati istrazivanja pokazuju da vojnici koji su bili izlozeni traumatskim dozivljajima velikog intenziteta, koje tesko podnose, ispoljili su vei broj razlicitih simptoma PTSP. Vojnici u eksperimentalnim grupama teze podnose traumatska iskustva, vise pate od intenzivnijih simptoma PTSP-a. Simptomi intenzivnog straha i osjeaja beznaa znatno su vise izrazeni u eksperimentalnoj nego u kontrolnoj grupi. Perzistentno prozivljanje dogaaja u mislima, snovima, najvise je izrazeno kod vojnika u grupi E-2 74,5-88,2%. Simptomi izbjegavanja stimulusa i aktivnosti ciji je cilj izbjegavanje podsjeanja na stresna iskustva, najvise su izrazeni i to sa konzistentno visokim rezultatima u grupi E-2 68,6-79,6% , dok je u K-grupi znacajno manji broj vojnika sa tim simptomima. Simptomi poveane pobuenosti, koji se manifestuju u nonim morama, nesanici, razdrazljivosti i nemiru, najvise su izrazeni kod vojnika u grupi E-2 58,8-86,3%. Poremeaji u sferi drustvenog funkcionisanja najvise su izrazeni u grupi E-2 60,864,7%. Teska traumatska iskustva i PTSP utjecali su na znacajne promjene u strukturi emocionalnog funkcionisanja. Vojnici u eksperimentalnim grupama ispoljavaju nizak nivo reproduktivno-inkorporativnih sposobnosti sto je narocito izrazeno u grupi E2 , zatim visok nivo impulsivno-destruktivnog ponasanja sa agresivnim tendencama i visok nivo deprivacije. Odbrambena usmjerenost je izrazena u vidu projekcije. Tezina traume i PTSP su u neposrednoj povezanosti i sa promjenama u strukturi ponasanja. Vojnici u eksperimentalnim grupama ispoljavaju patoloske karakteristike na MMPI skali, neurotskog E-1 , odnosno psihoticnog E-2 tipa, dok su rezultati kontrolne grupe u granicama normalnih vrijednosti. Na osnovu analize biografskih podataka, pokazalo se da su vojnici u eksperimentalnim grupama veinom bili mobilisani u vojsku, da su bili stariji, veinom su rasli u porodici u kojoj im je bila uskraena ljubav i paznja, cesto su bili i fizicki zlostavljani, ispoljavali su vise neurotskih smetnji u djetinjstvu npr. Prirucnik za upotrebu PIE Profil indeks emocija, Ljubljana: Centar za psihodijagnosticka sredstva. Symptoms of Delayed Combat Stress Among a college Sample of Vietnam Veterans. Military Medicine, 143, 107-111. Coping With Trauma: Theory, Prevention and Treatment. Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Upitnik zivotnog stila i odbrambeni Mehanizmi, Informacija. Ljubljana: Centar za psihodijagnosticka sredstva. Tuzla: WHO, Regional Office for Europe, Mental Health Unit. New York: Plenum Press. Van der Kolk, B. Biological Response to Psychological Trauma. New York: Plenum Press, 25 ­ 33. Theoretical and Conceptual Foundations of Traumatic Stress Syndromes. New York: Plenum Press, 1 ­ 9. The Historical Evolution of PTSD Diagnostic Criteria: DSM-I to DSM-IV. Problem psihicke traume kod fizicki onesposobljenih veterana nije bio cest predmet naucnih istrazivanja. Schuriefild 1993 , ispitujui brojnu armiju ranjenih americkih vijetnamskih veterana, ukazuje na slozenost i ozbiljnost ovog problema: bile su jako izrazene reakcije izbjegavanja. Fokus ovog rada su traumatska iskustva, izrazenost simptoma PTSP-a, sekundarna simptomatologija i promjene u strukturi osobina licnosti kod vojnika koji su pored drugih psihickih trauma dozivjeli i tesko fizicko ranjavanje. Hipoteza Vojnici koji su pored drugih psihickih trauma dozivjeli i teske tjelesne povrede teze prevladavaju traumatska iskustva i vise pate od PTSP-a, a svoju psihicku bol prekrivaju somatskom boli. Uzorak Uzorak cine vojnici koji se nakon rata 1995. Koristeni instrumenti · · · · · Upitnik traume i PTSP-a, kojeg su prema kriterijima DSM-IV 1994 konstruirali autori ovog rada. Upitnik sadrzi petostepene skalama za procjenu tezine traume i ucestalosti simptoma PTSP-a; MMPI - Minesota multifazni upitnik licnosti Biro i Berger, 1981 ; Plutchikov Profil-index emocija Baskovec i sar. Nisu utvrene statisticki znacajne razlike izmeu grupa s obzirom na sociodemografske varijable. Na osnovu dobijenih rezultata utvrdili smo da ne postoje znacajne razlike meu grupama u broju i tezini traumatskih iskustva. Najteze se podnosi pogibija prijatelja-saboraca, gledanje umiranja saborca, neposredna smrtna opasnost. Ovi rezultati potvruju istrazivanja Klebera i Broma 1993 , koji isticu da su priroda i kvalitet odnosa izmeu prezivjelog i poginulog znacajni pri savladavanju bola. Sto je taj odnos bio bliskiji, to je prezivjeli teze uspijevao savladati bol. Tezina, blizina i trajanje traumatskog iskustva su bili znacajan faktor u razvoju posttraumatskog stresnog poremeaja. Vojnici koji su traumatska iskustva teze podnosili, ispoljavali su i znacajno vei broj razlicitih simptoma PTSP-a. Simptomi intenzivnog straha, beznaa ili uzasa bili su izrazeni kod najveeg broja vojnika 78,4 - 82,4% , kao i simptomi naviruih prisilnih sjeanja u mislima i snovima 74,5-88,2%. Vojnici koji su pored psihickih trauma dozivjeli i tesko ranjavanje vise pate od PTSP-a, nego vojnici bez ranjavanja. Na dominirajui PTSP kod invalidnih osoba, u svojim istrazivanjima ukazuju Kamenchenko i Vorobev 1992 , te Green 1993 , dok Krizmani 1992 , kod ratnih veterana u Hrvatskoj, simptome PTSP-a nalazi samo kod 12,6% ispitanika. U neposrednoj povezanosti sa tezinom traumatskog iskustva i izrazenosti simptoma PTSPa- je i izrazenost neurotskih simptoma na MMPI , koji se javljaju kao sekundarna simptomatologija na PTSP. Na MMPI-skali utvrena je znacajna razlika u rezultatima izmeu grupa. Vojnici iz grupe B, dakle neranjeni psihicki traumatizirani vojnici koji su na vanklinickom lijecenju imaju znacajno vise izrazene neurotske smetnje, profil Hs-Pa-D ukazuje na dominatnost psihosomatske simptomatologije sa izrazenim tendencama ka paranoidnoj interpretaciji dogaanja i depresivnom ponasanju. Zakljucak Vojnik u ratu bio je izlozen velikom broju teskih traumatskih iskustava. Vojnici, koji su pored psihickih trauma dozivjeli i tesko ranjavanje, vise pate od hronificiranih simptoma, potpunog ili nepotpunog PTSP, nego vojnici koji nisu bili ranjeni. Svoju psihicku bol, ispoljavaju u vidu somatskih tegoba, gdje vodee mjesto zauzima hipohondrijaza. Dominacija tjelesnog nad psihickim, fiksacija za tjelesno, skriva u sebi opasnost da traumatizirani ispod tjelesne boli, dugo u sebi nosi psihicku bol. Takav odnos prema traumi, u centrima za fizikalnu rehabilitaciju, oporavak usmjerava samo na fizicki tj. Zbog toga je neophodno, da se u fizikalnoj rehabilitaciji fizicki i psihicki traumatiziranom vojniku, odnosno u sirem znacenju pacijentu, pristupi interdisciplinarno, uz fizikalnu terapiju neophodna je i psihoterapija. Ukljucivanje kadrova iz psihijatrije, klinickepsihologije, neurologije, uz kadrove iz fizikalne medicine, jedini je pravi put da se traumatizirana osoba vrati u normalan zivot. Prirucnik za Upotrebu PIE - Profil indeks emocija. Ljubljana: Centar za psihodijagnosticka sredstva, 8 , 529-34. Undiagnosed Post-traumatic Stress Disorder following motor vehicle accidents. Medical Journal of Australia, 159. R i Brom, D. Coping With Trauma: Theory, Prevention and Treatment. Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Mental disorders after amputation of the Extremities. Zhurnal Neuropatologii i Psikhiatrii, Russian, 92, 74-8. Psychologia Croatica l, 1-2, 3-16. Upitnikm zivotnog stila i odbrambeni mehanizmi. Ljubljana: Centar za psihodijagnosticka sredstva. Posttraumatic Stress Disorder in Vietnam Veterans. New York: Plenum Press. Metoda Ovo klinicko ispitivanje obuhvatilo je 94 ispitanika od 199 koji su, zbog samoubilackih pokusaja, primljeni na Psihijatrijsku kliniku sa podrucja Tuzlanskopodrinjskog kantona u periodu od 1. Obuhvaena je domicilna i prognanicka populacija oba spola, starosti iznad 15 godina. Za procjenu tezine oboljenja uzeli smo dijagnosticke kriterije za oboljenja po MKB-10. U nasem uzorku, 60 Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori od ukupnog broja ispitanika koji su simptomatologiju imalo je njih 94 47, 2%. S obzirom na stupanj udaljavanja iz zajednice, moze se rei da su suicidalni pokusaji bili gotovo ujednaceno prisutni kod domicilnih 51,1% i prognanih 48,9% depresivnih pacijenata. Sto se tice dijagnostickih kriterija, Iz Tabele 1 se moze vidjeti da je kod veine pacijenata bio prisutan nepsihoticni depresivni poremeaji oko 18% njih su bili psihoticni i to cesto u komorbiditetu sa drugim psihijatrijskim poremeajima. Zapanjujue je da vise od jedne treine osoba koje pokusaju izvrsiti samoubistvo imaju dijagnozu koja ukljucuje PTSD ili akutne stresne reakcije. Zakljucak Rat kao najznacajnija sociopatoloska pojava i najteze traumatsko iskustvo predstavlja ozbiljan suicidogeni faktor kao i faktor rizika. U nasoj studiji zene su podloznije pokusaju suicida nego muska populacija. Vise od jedne treine osoba koje pokusaju izvrsiti samoubistvo imaju dijagnozu koja ukljucuje PTSD ili akutne stresne reakcije. Kod bolesnika sa depresijom uvijek postoji nepredvidivost u suicidalnim namjerama, te ih treba tretirati kao urgentna stanja u psihijatriji i pravovremeno sprijeciti namjere pravovremenim psihijatrijskim tretmanom. Rat je pojava koja stvara najvee opasnosti za svakog covjeka jer dovodi do promjena u psiholoskom, tjelesnom, ekonomskom, ekoloskom i socijalnom stanju stanovnistva zatecenim ratnim aktivnostima. Cilj Cilj rada je bio da se evidentira broj bolesnika koji su imali ponovni pokusaj suicida uperiodu izmeu 1992. Metoda Analizirano je 26 bolesnika, domicilnih i prognanih, hospitaliziranih zbog pokusaja samoubistva, a koji su imali recidiv pokusaja samoubistva. Lijeceni su na Psihijatrijskoj klinici u periodu od 1. Svi ispitanici bili su sa podrucja Tuzlanskog kantona, starosne dobi iznad 15 godina. Kod svih bolesnika je koristena historija bolesti, psihijatrijski intervju, heteroanamneza i socijalna anamneza. Rezultati i diskusija Od 26 subjekata koji su imali ponovljeni pokusaj samnoubistva, bilo je 61. Kod veine ispitanika ponovni pokusaj samoubistva se javlja nakon 3 do 5 godina. Nasi rezultati pokazuju da rat i raniji pokusaj samoubistva predstavljaju vazan faktor u pokretanju motivacije na ponovne samoubilacke pokusaje. Raniji pokusaji samoubistva predstavljaju potencijalno ozbiljan izvor u sklonosti samoubilackim pokusajima. Samoubistvo - psihologija i psihopatologija. Beograd: Nolit, Medicinska knjiga. The prevalence of suicide and Parasuicide Attempted suicide in Edinburgh. British Journal of Psychiatry, 124, 36-41. Epidemiologija samoubistava u Jugoslaviji-metodoloska pitanja. Medicinski pregled, Novi Sad, Casopis srpskog ljekarskog drustva ljekara Vojvodine, 11-12, 453-456. Psiholoska pomo traumatiziranim osobama. Ispitivanje stava dijagnosticke kategorije neurosis prema suicidalnosti. U: Zbornik radova, VIII kongres psihijatara Jugoslavije. Novi Sad: Srpsko narodno pozoriste, 138. Prvi naucni sastanak psihijatara Srbije. Vrnjacka Banja, Neuropsihijatrijska sekcija SLD I Neuropsihijatrijska klinika. Beograd: Medicinski fakultet, 127-130. · 65 Etnicka distanca u postratnom periodu u visenacionalnoj sredini Slavica Adamovi Centar za socijalni rad, Temerin, Srbija i Crna gora Teorijska podloga Kao teorijski okvir za ispitivanje nacionalnih i rasnih odnosa u Americi 20-tih godina ovog veka, Emory Bogardus uzima pojam socijalne distance. Veina autora u istrazivanjima, socijalnu distancu definise polazei od klasicne Bogardusove skale ili neke od njenih modifikacija, sto je uraeno i u ovom istrazivanju primenjena je prilagoena skala socijalne distance. Socijalna distanca predstavlja drustvenu udaljenost prema bilo kojim grupama, pojedincima ili vrednostima. Etnicka distanca je socijalna distanca u etnickim odnosima. Ispitivanje etnicke distance kod nas je zapoceto 50-tih godina. Do 90-tih godina rezultati ukazuju na nisku etnicku distancu meu pripadnicima razlicitih etnickih grupa, sto je odrazava i u frekvenciji najblizih unutargrupnih relacija, npr. Stepen etnickog distanciranja pozitivno je korelirao sa etnocentrizmom, autoritarnosu, religioznosu, a negativno sa obrazovanjem i starosu. Sto se tice pola, distanciranje je bilo manje izrazeno kod muskaraca nego kod zena. Od pocetka 90-tih godina etnicka distanca meu pripadnicima naroda bivse Jugoslavije, u odnosu na ranije, bila je poveana, sto je moglo biti posledica ratnih zbivanja. Ako bi ova pretpostavka bila tacna, moglo se ocekivati da e se etnicka distanca sa protokom vremena smanjiti, a sto bi islo u prilog tezi da je rat izazvao mrznju meu narodima bivse SFRJ, a ne obrnuto, da je meunacionalna mrznja dovela do rata Biro, 1994. Cilj ispitivanja bio je utvrditi da li i u kom stepenu postoji etnicka distanca kod graana Novog Sada prema: Romima, Albancima, Hrvatima i Maarima. Hipoteze U ispitivanju se poslo od sledeih hipoteza: · · Kod graana Novog Sada postoji etnicka distanca prema svim ispitivanim etnickim grupama. Ispitanici e ispoljiti vei stepen distance prema svim grupama u odnosima koji predstavljaju vei stepen bliskosti. Metoda Ispitivanje je sprovedeno prve nedelje oktobra 1999. Uzorak je bio kvotni sa slijedeim kvotnim 66 Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori kriterijumima: pol, starost i obrazovanje. Dobijene su sledee karakteristike uzorka: do 35 god. Do 7 razreda osnovne skole zavrsilo je 6% ispitanika, NSS imalo je 25%, KV 10%, SSS 35% i VS 24% ispitanika. Ispitano je 44% muskaraca i 56% zena, sto je minimalno odstupanje od osnovne populacije Novosaana. Ostvareni uzorak ima zadovoljavajuu reprezentativnost u odnosu na obrazovanje, ali znacajno odstupa kada je u pitanju starost - ispitanici su znatno mlai. Uzorak nije biran prema etnickom porijeklu, te stoga ukljucuje prilicno veliki broj manjina, kao sto su Maari. Za ispitivanje etnicke distance koristena je modifikovana Bogardusova skala. Ona ispituje da li bi clan bilo koje od navedenih etnickih grupa bio prihvaen u sledeim drustvenim odnosima: graanin Srbije, sused, sef ili bracni partner. Rezultati Dobijeni razultati potvrdili su, kako je i ocekivano, obe postavljene hipoteze. Prema svim ispitivanim grupama postoji etnicka distanca, ispitanici su spremniji da sa pripadnicima drugih nacionalnosti uspostave distanciranije odnose, prema razlicitim narodima distanca je izrazena u razlicitom stepenu. Najvea etnicka distanca ispoljena je prema Albancima po pitanju svih predlozenih odnosa. Potom je najizrazenija prema Romima, Hrvatima i Maarima. Diskusija Uporeujui etnicku distancu prema Albancima dobijenu u ovom istrazivanju sa ranijim rezultatima na teritoriji cele Srbije Biro, Popadi, 1998 i rezultatima na podrucju Vojvodine Biro, 1997 , moze se zakljuciti da je dobijena etnicka distanca znatno manja po pitanju svih ispitivanih odnosa. Najvea etnicka distanca prema Albancima moze se objasniti dugogodisnje narusenim meunacionalnim odnosima koji su aktuelni i poslednjih godina. Globalno snizena etnicka distanca prema svim ispitivanim grupama u odnosu na rezultate ranijih istrazivanja moze se pripisati ispitivanju u jednoj urbanoj visenacionalnoj sredini kao sto je Novi Sad. Po izrazenosti etnicke distance Romi zauzimaju drugo mesto. Romi se ne opazaju kao grupa koja moze da ugrozi kao sef, sused ili graanin Srbije. Nesto vee odbijanje bracnog odnosa moze biti posledica percipiranja razlicitog socijalnog i kulturnog nivoa, kao i nacina zivota ove grupe. Etnicka distanca prema Hrvatima je, u odnosu na prethodna istrazivanja, znatno manja. U pomenutom istrazivanju iz 1998. Ovde svaki deseti ispitanik odbija da stupi u brak sa Hrvatom, nekih 5-6% ne prihvata ih kao sefa ili graanina Srbije, jos manje kao suseda. Iznenauje li relativno mala etnicka distanca prema narodu sa kojim se ratovalo ili ona moze biti logicna posledica navedene teze da je rat izazvao meunacionalnu mrznju na prostorima bivse SFRJ i da e se ona sa poveavanjem 67 vremenske distance u odnosu na ratna zbivanja jos vise smanjivati ili ostati na ovih 10%, ako se prihvati tvrdnja da u svakom drustvu 10% populacije prihvata ekstremno nacionalisticke stavove? Budua istrazivanja dae odgovor na navedeno pitanje. Najniza etnicka distanca dobijena je prema Maarima. Ona moze biti posledica dugogodisnjeg zajednickog zivota na istim prostorima, poznavanja i kontaktiranja, kao i ispitivanja u visenacionalnoj sredini. Takoe, globalno snizena etnicka distanca moze se pripisati i strukturi ispitanog uzorka u odnosu na starost ispitanika koja se u ranijim istrazivanjima pokazala kao znacajna varijabla ili cinjenici da je nasa studija sprovedena u urbanoj sredini. Zakljucak Na osnovu dobijenih rezultata moze se zakljuciti da kod graana Novog Sada postoji etnicka distanca, da je u razlicitom stepenu izrazena prema razlicitim etnickim grupama, ali da je znatno manja u odnosu na ranije razultate dobijene na sirem podrucju Vojvodine i Srbije. Sprovedeno je i retrospektivno ispitivanje strukture licnosti kako bi se odredili njeni uticaji na razvoj dusevnog poremeaja. Uzorak Ova studija obuhvatila je 150 ispitanika od kojih su svi bili direktno ili indirektno izlozeni ratnim dejstvima i koji su klasificirani u tri grupe: · · · Osobe koje nisu pokazivale nikakve znake dusevnog poremeaja prije rata, a kod kojih je dijagnosticiran dusevni poremeaj nakon rata; Osobe koje su bile na psihijatrijskom tretmanu prije rata; Osobe kod kojih nakon rata nije dijagnosticiran dusevni poremeaj. Instrumenti Za dijagnozu dusevnog poremeaja koristeni su slijedei instrumenti: LOBI, intervju, Wechslerov individualni test inteligencije, te MMPI, TNR i Mahoverov test licnosti. Rezultati i zakljucci Neuroticna i reaktivna depresivna ispoljavanja najcese su forme dusevnog poremeaja posebno kod onih ispitanika koji su pre rata bili bez psihickih smetnji , a reaktivno psihoticno ispoljavanje najrei je oblik dusevnog poremeaja. Raniji psihijatrijski bolesnici pokazuju pojacavanje prvobitnih tegoba i njihovu nadogradnju novim simptomima. Odreene karakteristike licnosti cine osobu predisponiranom da dusevnim poremeajem reaguje na rat: emocionalna nezrelost i labilnost, pasivnost, introvertnost, pesimizam. Osobe koje su bile direktno ili indirektno izlozene ratnim dejstvima, ali kod kojih nije dijagnostikovan dusevni poremeaj su emocionalno zrele i stabilne osobe, optimisti, ekstravertnog tipa licnosti. Koristeni nacini prevladavanja stresa povezani su sa robusnim dimenzijama licnosti. Uzorak 109 zena iz Beograda, Panceva i Lazarevca, zaposlenih za vreme NATO bombardovanja. Glavni koristeni instrumenti NEO PI ­ R, autori Paul T. Costa i Robert R. McCrae, instrument meri pet dimenzija licnosti: neuroticizam, ekstraverzija, otvorenost, saradljivost i savesnost. Upitnik za procenu nacina prevladavanja stresa, konstruisan za svrhe istrazivanja ali baziran na upitniku COPE, ciji su autori C. Nas upitnik isto kao i COPE meri 12 nacina prevladavanja: · · · · · · · · · · aktivno prevladavanje, planiranje, prigusivanje konkurentnih aktivnosti, uzdrzavanje od aktivnosti, trazenje socijalne podrske iz insturmentalnih razloga ili iz emocionalnih razloga , fokusiranje na emocije i njihovo praznjenje, odustajanje na planu ponasanja, odustajanje na mentalnom planu ­ distrakciju, pozitivnu reinterpretaciju i razvoj, poricanje, Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori 70 · · · prihvatanje, okretanje religiji, a kao dodatna kategorija ispituje se i koristenje sredstava za smirenje, alkohola, cigareta. Ima 78 stavki od kojih je 43 uslo u analize. Istrazivanje je sprovoeno za vreme NATO bombardovanja Jugoslavije, u periodu od 28. Njime su zasiene 43 stavke upitnika. Ovako skraen upitnik ima zavidnu pouzdanost - Kronbahovo iznosi 0. Interesantno da su se meu stavkama koje su izbacene iz daljih analiza jer nisu zasiene opstim faktorom prevladavanja nasle sve stavke ciji sadrzaj opisuje razlicite nacine mentalne distrakcije od aktualnih problema, kao i veina stavki koje se odnose na pozitivnu reinterpretaciju i licni razvoj, prihvatanje, uzdrzavanje od akcije i odustajanje od pokusaja prevladavanja na planu ponasanja. U studiji Carvera, Scheiera i Weintrauba stavke ovih skala imale su najslabija zasienja na odgovarajuim faktorima. Izgleda da se radi o predlozenim dimenzijama nacina suocavanja koje nisu faktorski ciste. Pokusaj situaciono specificne operacionalizacije ovih strategija nacina suocavanja u nasem upitniku izgleda da nije bio uspesniji. Analiza glavnih komponenata sprovedena na skraenoj verziji upitnika sa 43 stavke, dala je cetiri psiholoski prepoznatljiva faktora. Prvi faktor karakterise orijentacija na sopstvene dozivljaje koji su pokazatelj prozivljene patnje ­ bespomonost, nemo, panika, anksioznost, iscrpljenost. Nabrojani neuroticni simptomi praeni su nemogunosu prilagoavanja; dozivljajem poraza u borbi sa problemom i na planu ponasanja uzimanjem sredstava za smirenje. Iako ovaj faktor sadrzi najvei broj stavki skale prevladavanja usmerenog na emocije, bilo bi pogresno tako ga nazvati. On je pre mera ishoda prevladavanja tj. Drugi faktor je nazvan posveenost problemu. Pregled sadrzaja stavki zasienih ovim faktorom otkriva sklop reagovanja koji karakterise posveenost problemskoj situaciji. Ogleda se u prikupljanju informacija, sto je znacajan vid kontrole u situacijama na ciji se tok ne moze uticati; odlaganju ostalih aktivnosti i svakodnevnih obaveza cime se poveava ukljucenost u situaciju i njoj podreuje ritam zivota; razmisljanju i planiranju o moguim akcijama koje treba preduzeti radi resavanja prob- 71 lema, odnosno, ublazavanja njegovog negativnog dejstva. Konacno, ove reakcije su praene svesu o narusenosti normalnog nacina zivota i o vaznosti onih stvari koje smo, do izbijanja rata, podrazumevali, nesvesni da mogu biti ugrozene. Iako je opisani nacin reagovanja jedan od adaptabilnijih i odrazava raTabela 1. Koeficijenti kanonickih korelacija i cionalan i aktivan pristup probnjihova znacajnost: lemu, u njemu nije sadrzan napor da se situacija redefinise, sagleda iz novog, drugacijeg ugla Rho Lambda Hi2 df sig i da se stresna situacija kreativno 1 ,606 ,342 74,130 20,000 ,000 iskoristi za sopstveni razvoj. Drugim recima, ovaj sklop prev2 ,595 ,539 42,587 12,000 ,000 ladavanja ima karakter drustveno 3 ,389 ,835 12,453 6,000 ,053 pozeljnog, konvencionalnog, pa i opsesivnog, nacina reagovanja. Prvi kanonicki par Strategije prevladavanja w1 Orijentacija na sopstvene dozivljaje Posveenost problemu Religija Socijalna podrska ,992 -,146 ,256 -,101 r1 ,964 ,283 ,440 ,271 1rxy2 ,584 ,171 ,266 ,164 Okrenutost religiji je najkonzistentniji faktor kao sto je slucaj i u studiji Karvera i saradnika, mada je pitanje da li je njegov psiholoski znacaj za prevladavanje stresa uporediv sa znacajem ostalih izolovanih komponenti. Naime, ovaj oblik prevladavanja nije ucestao u nasem uzorku. Poslednji faktor je trazenje socijalne podrske iz emotivnih i instrumentalnih razloga. Njegov sadrzaj je psiholoski nedvosmislen. Kanonickom korelacionom analizom izdvojene su dve statisticki znacajne kanonicke korelacije izmeu parova kanonickih varijabli oba skupa i jedna, na granici znacajnosti, koju smo takoe uzeli u obzir pri tumacenju rezultata vidi Tabelu 1 Osobine licnosti Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Dobrodusnost Savesnost ,941 -,261 ,072 ,211 ,108 ,950 -,618 -,294 -,036 -,237 ,575 -,374 -,178 -,022 -,143 Prvu kanonicku varijablu vidi Tabelu 2 iz skupa faktora prevladavanja karakterise poviseni opsti nivo reaktivnosti. Ipak, ona je u najveoj meri definisana preplavljenosu vlastitim dozivljajima, tj. Fakticki se moze tvrditi da je navedeni skup reakcija alternativna mera neuroticizma. Poveana orijentacija na problem i razmenu s drugim ljudima samo je pokusaj prevladavanja i umanjivanja oseanja preplavljenosti strahom i bespomonosu. Ovako neuroticno modulirana orijentacija na religiju u stvari jos jedan neuroticni simptom. Opisana kanonicka varijabla nalazi se u korelaciji od 0. Neuroticni introverti su jace orijentisani na svoje unutrasnje dozivljaje kojima dominira negativan afekt. Simptomi bespomonosti, straha i panike su umanjeni kod otvorenih i savesnih ljudi, meutim efekat otvorenosti je prividan, dok u sustini niska agresivnost i povisena savesnost poveavaju simptomatologiju, tako da je efekat introverzije realno manji nego sto to na povrsini izgleda. Rezultati su u skladu sa hipotezom da neuroticne osobe imaju veu vulnerabilnost nizi stresni prag, kao i sa rezultatima dobijenim na zivotinjama koji pokazuju da agresivne reakcije umanjuju efekte stresnih dogaaja. Drugi kanonicki par Strategije prevladavanja w1 Orijentacija na sopstvene dozivljaje Posveenost problemu Religija Socijalna podrska ,090 r1 -,163 1rxy2 -,097 Orijentacija na sopstvene dozivljaje Posveenost problemu Religija Socijalna podrska Tabela 4. Trei kanonicki par Strategije prevladavanja w1 -,416 r1 ,038 1rxy2 ,015 -1,079 ,344 ,247 -,881 ,148 ,053 -,524 ,088 ,032 ,170 ,215 ,953 ,342 ,407 ,914 ,133 ,158 ,355 Osobine licnosti Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Dobrodusnost Savesnost ,023 -,189 ,827 -,480 -,369 ,160 ,168 ,725 -,469 -,552 ,095 ,100 ,431 -,279 -,328 Osobine licnosti Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Dobrodusnost Savesnost ,667 ,706 ,317 ,553 ,354 ,005 ,664 ,542 ,507 ,215 ,002 ,258 ,210 ,197 ,083 Druga kanonicka korelacija pokazuje nam da su zatvorene ali istovremeno dobrodusne i savesne osobe gotovo potpuno orijentisane na problem vidi Tabelu 3. Kada se podsetimo sadrzaja faktora posveenosti problemu sasvim je razumljivo sto je takav obrazac reagovanja karakteristican za nefleksibilne osobe sa niskom agresivnosu i povisenom savesnosu. Trea kanonicka komponenta u prostoru strategija prevladavanja opisuje povisen nivo neneuroticnih reakcija. Komponenta je gotovo u potpunosti definisana orijentacijom na razmenu s drugim ljudima tako da su orijentacija na problem i 73 religiju socijalno modulisani vidi Tabelu 4. Neuroticizam je snazan supresor ovih mehanizama. Ovako visok kanonicki koeficijent w na neuroticizmu veoma je tesko objasniti. Ono sto u stvari razlikuje prvi i trei kanonicki par su ekstraverzija i otvorenost, a ne neuroticizam. Od tog broja oko 65 000 izbjeglica se uspjesno integriralo u austrijsko drustvo. Oko 11 000 izbjeglica je migriralo iz Austrije u druge zemlje kao sto su Amerika, Australija ili Kanada. Otprilike 12 000 se nakon rata vratilo u mjesto iz kojeg su izbjegli Sitz, 1999. Cilj Cilj je bio ispitati trenutne psihosocijalne uslove zivota dakle, tokom 2000-te godine bosanskih izbjeglica koje su usljed rata utociste nasli u Austriji. Istrazivanje je imalo za cilj osvijetliti iskustva prezivljena tokom migracije i kulturolosko prilagoavanje raseljenih osoba koje trenutno zive u Becu. Metoda Upitnici Koristili smo adaptirani upitnik, koji je Karlegger 1996. Njegova studija je imala za cilj ispitati trenutne psihosocijalne zivotne uslove bosanskih izbjeglica u Becu. Upitnik sakuplja informacije kakve su sociodemografski podaci, stresne situacije, duzina boravka i smjestaj u Austriji, mogunost zaposljavanja i evaluacija zaposljavanja u Austriji, ucenje njemackog jezika, posjeta Bosni i Hercegovini, itd. Integracija je mjerena Skalom kulturoloskog prilagoavanja ovu skalu su razvili Knipscheer, Mooren i Kleber, 1997. Skala je sacinjena od sedam subskala kojim se mjeri npr. Postupak Podaci za ovu studiju su prikupljeni tokom maja i juna 2000. Ispitivanja su odrzavana u savjetodavnim centrima, a dio ispitivanja 75 sproveden je u privatnim stanovima, opinskim stanovima i hotelima u koje su smjestene bosanske izbjeglice. Uzorak ipak ne predstavlja cjelokupnu bosansku populaciju koja je migrirala i koja zivi u Austriji, preciznije u Becu. Stvarni broj bosanske populacije u Austriji nije poznat. Bosanske izbjeglice iz ovog uzorka dosle su u Austriju izmeu 1991. U prosjeku, njihov boravak u Austriji je trajao 7. Uzorak cine odrasle osobe izmeu 21 i 72 godine. Prosjecna starosna dob zena iz ovog uzorka je 37. Oko tri cetvrtine bosanskih izbjeglica su Bosnjaci 73. Veina Bosanaca je zavrsila srednju skolu 68. Veina ih je dobila stalnu boravisnu dozvolu u Austriji 80. Danasnje izbjeglice u Austriji pate od poveanih zdravstvenih problema uzrokovanih prije migracijskim i post-migracijskim uslovima. Bosanske zene i muskarci danas su mnogo vise izlozeni stresu u odnosu na njihove zivote prije rata. · · · 76 Istrazivanja o odraslima: epidemiologija, rizicni i zastitni faktori · · 76. Zivot u progonstvu Konstantno mijenjanje smjestaja u Austriji i danasnji smjestaj bosanskih izbjeglica u Becu · · Bosanske izbjeglice iz ovog uzorka su mijenjale smjestaj u Austriji u prosjeku 3. Iznajmljeni stanovi u Becu. Zaposlenje u Austriji · · Danas 76. Od ispitanika iz ovog uzorka 78. Veina bosanskih izbjeglica koji su prije rata radili u Bosni i Hercegovini su prekvalificirani za poslove koje su morali prihvatiti u Austriji. Mnogi od njih su izgubili svoj profesionalni i socijalni status. Naprimjer: jedna zena kojoj je sad 50 godina je u Bosni radila kao pravnik, a danas radi kao cistacica. Muskarac kojem je 35 godina koji je radio kao keramicar, danas u Austriji pere sue. · Situacija u izbjeglistvu · · · Polovina ispitanika iz ovog uzorka 50% se suocava sa finansijskim poteskoama, 34. Nisu uocene nikakve razlike ni u odnosu na spol, niti u odnosu na godine. Muskarci i zene su podjednako pogoeni gubicima. Nisu uocene razlike u odnosu na spol. Nisu uocene razlike u odnosu na spol. Nisu uocene nikakve razlike u odnosu na spol i starosnu grupu. Zakljucak Zivot u izbjeglistvu podrazumijeva drasticnu promjenu zivotne situacije koja sa sobom nosi niz problema u pogledu psiholoske adaptacije. Bosanske izbjeglice u Austriji su morale prei preko mnogih prepreka. Kao sto stoji u izvjestaju, mnogi su imali i jos uvijek imaju razlicite probleme sa kojima se tesko nose. Uzevsi u obzir agoniju progonstva, potrebno je rei da se bosanske izbjeglice iz ovog uzorka suocavaju sa svojim zivotom i daju sve od sebe da prevaziu poteskoe na koje nailaze. Ipak, oni se jos kolebaju izmeu ostanka u Austriji i povratka u Bosnu i Hercegovinu. Oni se jos uvijek suocavaju sa problemima kulturoloskog prilagoavanja, sto dodatno otezava njihovu integraciju. Die Lebenssituation von Flüchtlingsfrauen und MigrantInnen zwischen Unsichtbarkeit und Pathologisierung. Über die psychosoziale Situation von Flüchtlingen und Vertriebenen S. M i Kleber, R. Unpublished scale, University of Utrecht. Bosnische Kriegsflüchtlinge in Österreich. Aufnahme, Integration und Rückkehr unter besonderer Berücksichtigung unterstützender Maßnahmen durch die Caritas Wien. Wien: Caritas der Erzdiözese Wien. Poreenje odraslih osoba Sarajevskog kantona koji su prosli psiholoski tretman i onih koji nisu Psiholoska adaptacija i socio-demografski faktori. Niz faktora je onemoguio generalizaciju takvih istrazivanja na opu populaciju. Mnogo se manji broj studija bavi opom populacijom, a prema nasem saznanju samo se u par studija uradila direktna usporedba izmeu onih koji jesu odnosno nisu na tretmanu. Ovo poreenje je vazno zbog cijelog niza faktora: 1. U idealnom svijetu bi na psiholoski tretman isle osobe sa najtezim psihickim poremeajima. Je li ovo slucaj i u Sarajevu, ili neki drugi faktori, kao sto je stepen obrazovanja ili visina prihoda, igraju znacajniju ulogu? Veina onoga sto mi znamo o posttraumatskoj adaptaciji potice iz studija o ljudima koji su ukljuceni u tretman. Je li psiholoski stres onih koji jesu na tretmanu slican, po svojoj strukturi, onom kojeg dozivljavaju osobe koje nisu? Posttraumatski simptomi u znacajnoj mjeri objasnjavaju da li neko prima psiholosku pomo npr. Posttraumatski stres je u sustini jednak fenomen za ljude koji idu na tretman kao i za one koji ne idu na tretman. Jos preciznije, relativna vaznost tri tipa posttraumatskih simptoma ponovo prozivljavanje, izbjegavanje i pobuenost organizma zajedno sa indikatorima problema u funkcioniranju, koje su izazvane prisustvom simptoma, je jednaka za oba poduzorka. Uzorak Podaci analizirani u ovom slucaju su samo dio velike studije koju je sproveo LudwigMaximilians Univerzitet iz Münchena, u saradnji sa Odsjekom za psihologiju Univerziteta u Sarajevu. Iako sakupljeni podaci ukljucuju sirok spektar indikatora 82 Istrazivanja o odraslima: tretman psiholoske adaptacije, ova analiza e se fokusirati samo na posttraumatske simptome Tabela 1: Uzorak Uzrasna skupina na dan 1. Podaci u Tabeli 1 pokazuju da je stratifikacija bila prilicno uspjesna. Dobne i spolne skupine su definirane tako da reflektiraju strukturu populacije u Sarajevu 1990. Opi kriteriji za izbor uzorka su bili · · · · · Odrasle osobe izmeu 16 i 65 godina Trenutno zive u Sarajevu Zivjeli su u Sarajevskom kantonu tokom rata npr. Podaci su prikupljeni u periodu februar-juni 1998. Svi su ucestvovali dobrovoljno i dali su svoj puni pristanak. Uzorak klijenata koji su isli na psiholoski tretman se sastojao od 114 pacijenata koji su ucestvovali u nekoj vrsti psihoterapije, ili psihijatrijskog tretmana, ili psiholoskih ili psihosocijalnih konsultacija sa barem jednom sesijom u posljednja tri mjeseca. Klijentima je pristupilo osoblje zaposleno u sedam psiholoskih centara u Sarajevu. Psihoterapeuti su pohaali postdiplomsku specijalizaciju iz traumatske psihoterapije na Univerzitetu u Sarajevu, uz podrsku Univerziteta Ludwig-Maximilians iz Münchena. Svakom psihoterapeutu ili savjetovatelju je dodijeljena odreena kvota, 83 na osnovu prethodne stratifikacije. Intervjueri su pristupali svakom novom klijentu dok ne bi ispunili svoju kvotu. Odaziv je bio stopostotan. Drugi uzorak se sastojao od 98 osoba koje nisu bile na tretmanu. Osam parova studenata zavrsne i tree godine Odsjeka za psihologiju na Univerzitetu u Sarajevu su bili anketari. Svi anketari su prosli kroz obuku koristenja upitnika. Provedene su i dvije pilot studije kako bi se osiguralo odgovarajue koristenje instrumenata za procjenu. Tokom ove studije svi anketari su bili pod supervizijom. Kako bi se doslo do ucesnika, mapa Sarajeva je podijeljena u segmente od po 1 kvadratni kilometar. U svakom segmentu su slucajno odabrane po dvije ulice. Svaki par anketara je dobio imena dvaju ulica sa instrukcijama da pronau do osam ispitanika iz tih dvaju ulica. Anketari bi zapocinjali sa radom u kasnim popodnevnim casovima i vikendima, i to u prvom stanu prve zgrade te graanima postavljali pitanja kako bi, s obzirom na generalne kriterije i kvote, provjerili njihovu podobnost za ucese u ovoj studiji. Kada bi pronasli ispitanike u jednom stanu, anketari bi krenuli u sljedei stan intervjuirajui maksimalno dva stana po zgradi. Onda bi iz te zgrade presli u sljedeu zgradu u toj ulici. Svaki par je imao kvotu za svaku eliju u stratifikacijskoj tablici koja se morala popuniti. Kako se ne zna koliko je ljudi zivjelo u domainstvima koja nisu zeljela ucestvovati, stepen odaziva je procijenjen kao umnozak procenta domainstava koji su ucestvovali 50 % i postotaka ljudi u domainstvima sa kojima je obavljen intervju 65 % , sto daje 32 %. Instrumenti · Za procjenu trenutne PTSP simptomatologije i Skale PTSP simptoma PSS; adaptacija za DSM-IV: Foa, Cashman, Jaycox i Perry, 1997 koristena je verzija samoizvjestaja. PSS se sastoji od cetiri dijela, koja izmeu ostaloga procjenjuju ito da li su kriteriji za PTSP prema DSM-IV ispunjeni. Dijelovi 1 i 2 nisu ovdje analizirani. Ove subskale su definisane u DSM-IV, i takoer potvrene na ovom uzorku u posebnoj faktorskoj analizi koja ovdje nije opisana. Ukupan broj simptoma na svakoj skali definira varijable koje su ovdje analizirane. Dio 4 ukljucuje informacije o utjecaju simptoma na vazna podrucja funkcioniranja kriterij F. Socio-demografske informacije su prikupljene putem upitnika koji je bio konstruisan za ovu studiju. Test znacajnosti za posljedni par varijabli je hi-kvadrat a ne t-test jer se radi o dihotomnim varijablama. Meutim, tesko je interpretirati ove rezultate u ovoj formi jer te varijable koreliraju meusobno. Stoga je sprovedena logisticka regresijska analiza gdje je zavisna varijabla bila ucese u tretmanu. Skale triju grupa simptoma su najprije uvedene u regresiju. U drugom bloku uveden je stepen problema funkcioniranja u dnevnom zivotu. U posljednjem su bloku dodane cetiri sociodemografske varijable. Sve analize su uraene uz pomo statistickog programa SPSS 10. Meutim, finalni postotak tacne klasifikacije usljed treeg modela je veoma slab, na 69. U prvom modelu izbjegavanje ima vise znacajan samostalni doprinos Tabela 3. Drugi model kojim se uvode problemi u funkcioniranju ne predstavlja znacajno poboljsanje u odnosu na prvi kao sto se moze vidjeti u Tabeli 2 , sto sugerira da velika razlika u problemima u funkcioniranju izmeu uzoraka moze biti objasnjena razlikom u simptomima. Meutim, jedino radni status ima znacajan samostalni doprinos. Tabela 4: Koeficijenati u modelu Hi-kvadrat Model 1 Blok Model Model 2 Blok Model Model 3 Blok 12,821 12,821 3,380 16,201 22,028 38,229 df 3 3 1 4 4 8 Sig. Ovaj rezultat je dosta iznenaujui, jer napor ulozen u odlazak na tretman obicno nije konzistentan sa izbjegavanjem kao oblikom ponasanja. Kako bilo, u treem modelu doprinos simptoma nije vise znacajan zbog njihove povezanost sa zaposlenjem. Za drugu hipotezu koristena je profil analiza kako bi se testirali profili simptoma i problema u funkcioniranju izmeu dva pod-uzorka i vidjelo da li su oni istog oblika. Kriticna statistika je interakcija izmeu faktora pod-uzorka i faktora meu-ispitanicima ciji su nivoi Model 86 Istrazivanja o odraslima: tretman standardizirani rezultati na tri simptomatske skale, zajedno sa rezultatima za probleme u funkcioniranju. Ukoliko je ova interakcija znacajna, profili su razliciti. Iz prethodnih analiza znamo da oni koji nisu na tretmanu imaju manje simptoma izbjegavanja i manje problema u funkcioniranju. Ono sto je testirano ovdje nije da li su pojedine grupe simptoma ili rezultati na skali funkcioniranja razliciti kod poduzoraka, ve da li su ukupni profili znacajno razliciti. Pokazalo se: da je interakcija meu-ispitanicima u odnosu na tip rezultata i pod-uzorak znacajna. Ovo je dobro ilustrirano u profilu prikazanom na Slici 1. Slika 1: Profili simptoma i funkcioniranja za poduzorke pr oz iv lj a va nj va e nj e Procijenjene Srednje vrijednosti 0. Samo je radni status pokazao znacajan samostalni doprinos. Mogue objasnjenje za ovaj rezultat je da su ljudi koji rade aktivniji i svjesniji mogunosti koje pruza tretman. Stavise, izbjegavanje im moze smetati na poslu i mogu zivjeti u strahu da e izgubiti posao zbog svoje simptomatologije. Tamo gdje je nezaposlenost velika, ovaj strah moze biti jaci i od straha suocavanja sa simptomima izbjegavanja. Ipak, postoji nekoliko ogranicenja za analizu nasih rezultata: Uzorci su bili stratificirani; ocekivalo se da e vise zena biti u savjetodavnim centrima. Stepen do kojeg je prvi uzorak zaista predstavnik ljudi koji nisu na tretmanu je otvoren za diskusiju. Postojao je visok stepen onih koji su odbili ucestvovati. Mogue je da oni koji su odbili da ucestvuju imaju vise problema jer im je bolno razgovarati o tome; s druge strane jednako je mogue da oni koji su odlucili ucestvovati imaju izrazenije simptome koji su ih motivirali da razgovaraju o njima. Iako je u uzorku osoba koje su na tretmanu odaziv bio 100%, definicija ovog pod-uzorka nije reprezentativna u toj mjeri da mozemo rei da su klijenti koji su ucestvovali u terapiji, za vrijeme odrzavanja ove studije, reprezentativni predstavnici svih ljudi na tretmanu. Najinteresantniji rezultat logisticke regresije daleko najvee razlike meu grupama su u pogledu zaposlenosti moze biti trivijalan ako se uzme u obzir cinjenica da smo ispitanike kontaktirali kod njihovih kua. Naime, moglo se desiti da uzorkom zbog toga bude obuhvaeno manje zaposlenih. Iako su intervjueri dobili uputu da traze ispitanike navece ili vikendom, ne mozemo iskljuciti tu mogunost. Zakljucci Profili simptoma i problema su znacajno razliciti izmeu dva uzorka; posebno treba istai da oni koji ucestvuju u tretmanu imaju visi stepen izbjegavanja i imaju vise problema u funkcioniranju, iako ova posljednja razlika moze biti objasnjena razlikom u samim simptomima. Cini se da je glavna razlika izmeu dva uzorka ta da su osobe koje su na tretmanu cese zaposlene osobe. The validation of a self-report measure of posttraumatic stress disorder: The Posttraumatic Diagnostic Scale. Psychological Assessment, 9, 4 , 445-451. Deset centara je pruzilo razlicite oblike psiholoske pomoi u opkoljenom Sarajevu, kao i u Zenici, Travniku i Vitezu tokom i nakon rata. Ova studija opisuje prvu fazu projekta, od 1994. Teorijska osnova U aprilu 1994. Nakon intenzivnog treninga lokalnih savjetovatelja i supervizora, prvi centri su poceli sa radom u jesen 1994. U Zenici i okolnim mjestima Centralne Bosne slican program zastite mentalnog zdravlja je obavljen u augustu 1996. U to vrijeme je u projektu bilo deset savjetodavnih centara. Ciljevi ovog projekta zastite mentalnog zdravlja su bili: smanjiti broj problema mentalnog zdravlja izazvanih ratom kod ljudi u Bosni i Hercegovini, ili drugim rijecima: smanjiti kolicinu psihopatologije izazvane ratom kroz pruzanje zastite u okviru sistema primarne zdravstvene zastite i zaposljavanje lokalnih profesionalaca. Od pocetka je postojao i jedan eksplicitni cilj: nastaviti intervencije, procjenu i opazanje i nakon zavrsetka rata. Uprkos velikom interesu za pitanje zastite mentalnog zdravlja, jako je malo detaljnih opisa konkretnih programa zastite mentalnog zdravlja u ratnim podrucjima. Prije sofisticiranih istrazivanja, vrijedno je napraviti analizu postojeih programa intervencije. Sve vise i vise se javlja potreba za opazanjem i evaluacijom podataka projekata koji su se odvijali u ratnim podrucjima. Da li se ti podaci mogu koristiti za procjenu realizacije ciljeva projekata zastite mentalnog zdravlja? Analizirani podaci su prikupljeni od pocetka projekata 1994. Ovaj izvjestaj se posebno fokusira na opisivanje klijenata i intervencija, na zdravlje ispitanika, te procese suocavanja sa traumatskim sjeanjima. Zdravlje klijenata utvreno prilikom prijema u centre e se u prosjeku popraviti tokom vremena nakon rata. U periodu izmeu pocetka i kraja intervencije doi e do smanjenja broja problema. Metoda Uzorak Gotovo dvadeset hiljada klijenata je posjetilo nasa savjetovalista. Centre je posjetilo vise zena nego muskaraca. To je bio slucaj u svakom savjetovalistu. Openito, 59,4% klijenata su bile zene; 40,6% muskarci. U prosjeku klijentima je bilo 28,2 godine. Mnogi klijenti su imali izmeu 30 i 50 godina, ili su bili adolescenti uzrast 13-18. Gubici i iskustvo nasilja su bili cesti kod veine klijenata. Glavni koristeni instrumenti Prvi upitnik je sluzio za procjenu demografskih i licnih podataka o klijentu. Cetiri upitnika su bila posebno dizajnirana kako bi se opisali tipovi tretmana npr. Koristena su jos i cetiri psihometrijska instrumenta za procjenu centralnih karakteristika mentalnog zdravlja, suocavanja sa traumatskim stresom i propratnim reakcijama. U tu svrhu, klijenti su odgovarali na Upitnik za procjenu opeg zdravstvenog stanja GHQ; Goldberg i Hillier, 1979 i Skalu utjecaja dogaaja IES; Horowitz, Wilner i Alvarez, 1979. Ukupno je ucestvovalo 3926, odnosno 2113 klijenata. Na kraju je koristen jos jedan upitnik za evaluaciju tretmana. Savjetovatelji su obicno klijentima predstavljali instrumente tek nakon druge ili tree sesije. Podaci su potom uneseni u kompjuter. Psihometrijske instrumente su klijenti ispunjavali dva puta: na pocetku i na kraju savjetodavnog rada. Ostali detalji Kao program zastite mentalnog zdravlja u zajednici projekat je usmjerio svoje aktivnosti na nekoliko nivoa: pojedinac, zajednica, rizicne grupe. Oblici pomoi koje su pruzali centri su bili mnogostruki. Oni su isli od psihoedukacije do kriznih intervencija i tretmana.